Gotyk w sztuce polskiej

W gotyku dokonały się głębokie i wszelorakie przemiany w sferze ideowej, mające decydujące znaczenie dla kształtu sztuki, stawiające przed nią nowe zadania, a równoczesnie formujące mentalność twórców i odbiorców (Janusz Kębłowski: Dzieje sztuki polskiej, str. 41)

Na ziemie polskie gotyk przywieźli cysterci*, którzy wczesnogotyckie elementy zastosowali już w 1210 r., przy budowie kościołów zakonnych w Jędrzejowie i Koprzywnicy. W 1214 r. przy budowie kościoła Cystersek w Trzebnicy wykorzystali również elementy wczesnogotyckie do budowy tzw. sklepienia żebrowego w krypcie wschodniej. Jednak na ziemiach polskich gotyk silniej zaczyna się formować i rozwijać stosunkowo późno, bo pod koniec XIII w., dzięki wpływom zakonów Dominikanów i Franciszkanów.

Na odrębność i rozwój epoki gotyku miało wpływ szereg procesów polityczno-społecznych, artystycznych i ideowych. Decydującą role odgrywają podejmowane przez książąt śląskich i wielkopolskich w ciągu całego XIII w., próby restytucji i zjednoczenia królestwa polskiego. Zamierzenie zrealizował książę łęczycki i kujawski, koronowany w 1320 r. w Krakowie na króla Polski, Władysław Łokietek. 

W zakresie zjawisk społeczno-ekonomicznych podstawowe znaczenie miało powstawanie, kształtowanie się i rozwój modelu miasta, również jako ośrodka artystycznego. W życiu religijnym ważne dla Kościoła było uniezależnienie się (na ile to było możliwe) od władzy książęcej i królewskiej, intensywny rozwój klasztorów oraz rozbudowa całej sieci kościołów parafialnych. W życiu artystycznym duże zmiany zaszły w dziedzinie organizacji twórczości; obok artystów zakonnych, katedralnych i dworskich pojawiają się artyści twórcy miejscy, którzy z czasem zaczęli organizopwac się w tzw. cechy. Cechy odgrywały bardzo ważną rolę i pełniły dla twórców miejskich bardzo ważną role, mianowicie organizowały i kontrolowały produkcję.

W XIII w. powstają pierwsze miasta na prawie magdeburskim* Złotoryja, Legnica, Krakow, Poznań. Pojawia się struktura gotyckiej architektury, znana wcześniej z budowy klasztorów. W dziedzinie architektury przoduje budownictwo śląskie np. katedrę we Wrocławiu, budowle cysterskie czy franciszkańskie jako jeden z pierwszych, regularnych zamków, powstaje zamek w Malborku.

Pojawiają się nowe formuły ideowo-artystyczne; obok symbolu i konwencji* pojawia się obraz jako odpowiednik rzeczywistości. Zaczynają kształtować się miejscowe środowiska artystyczne, zwłaszcza na terenie Slaska, Małopolski i na terenach państwa krzyżackiego. Najważniejszym „zadaniem artystycznym” tego czasu jest uformowanie murowanego miasta gotyckiego – budowli komunalnych, kościelnych, obronnych, handlowych, a nawet mieszkalnych. Jest to okres niezwykle intensywnego rozwoju architektury, gdzie ważnym celem była budowa zamków królewskich jako w pełni zaplanowanych systemów obronnych. Z fundacji królewskiej wznosi się zamki, powstaje słynna Wieża Łokietka*, Kurza Stopka* i przede wszystkim powstaje Wawel. * Powstają gotyckie katedry. W państwie krzyżackim powstaje, podyktowany programem obrony wewnętrznej i zewnętrznej, zamek Malbork.

Równolegle z rozwojem architektury rozwija się rzeźba kamienna (nagrobki) oraz rzeźba kultowa (krucyfiksy) i malarstwo. Malarstwo rozwijało się na ziemiach polskich w bardzo odrębny sposób od zachodniego. Początkowo było to ilustrowanie głownie importowanych kodeksów, dopiero w drugiej połowie XIV w. rozwija się malarstwo ścienne, które pełniło ważne funkcje mistyczne i liturgiczne jak malowidła ścienne w kościele sw. Jana w Gnieźnie są ścisłe powiązane z porządkiem roku kościelnego. Druga polowa XV w. to intensywny rozwój rzeźby w sztuce. Jednak największym wydarzeniem stulecia jest wielostronna działalność Wita Stwosza* w Krakowie oraz jego Ołtarz zaśnięcia Najświętszej Marii Panny (1477-1489), nazywanego potocznie Ołtarzem Mariackim w Kościele Mariackim w Krakowie. W tym czasie powstają imponujące budowle w całej Polsce: ratusz we Wrocławiu, Collegium Maius w Krakowie z reprezentacyjnym krużgankiem, kościół Mariacki w Gdańsku czy Dwór Artusa w Gdańsku.

W dziejach sztuki polskiej ważną role odgrywali cystersi; przybyli oni na tereny polskie dosyć wcześnie, bo już w XII w., a przyczyn ich sprowadzenia są bardzo różnorodne. Znaczenie religijne, bo reprezentowali oni najgłębszą odnowę życia zakonnego, co było po myśli tak władz kościelnych jak świeckich, dbających o rozwój życia religijnego w kraju. Aspekt misyjny cystersów, rozpowszechnić chrześcijaństwo u pogan, nie przyniósł oczekiwanych rezultatów. O tyle ważniejszą była ich rola w sferze życia gospodarczego, zwłaszcza dla rozwoju gospodarki kraju, która znacznie ucierpiała w trakcie najazdów tatarskich. Także dlatego, że ich klasztory, budowane na najlepszych glebach były wzorowymi jednostkami rolniczo-rzemieślniczymi.

 

 

Barbara H. Seemann – Trojnar

 

 

* Cystersi – katolicki zakon monastyczny, założony w 1098 r. przez św. Roberta, pierwszego opata z Citeaux, miejsca lokalizacji pierwszego klasztoru cysterskiego. Od nazwy łac. Cistertium pochodzi nazwa zakonu

* Dominikanie – katolicki zakon męski założony w 1216 r. przez św. Dominka Guzmana

* Franciszkanie – katolicka wspólnota zakonna; jej założycielem był w 1209 r. św. Franciszek z Asyżu

* prawo magdeburskie – najbardziej rozpowszechniony w Polsce wariant prawa niemieckiego; opierało się na zwyczajach prawnych obowiązujących w Magdeburgu, które od końca XII w. były wzorem prawno-organiz. dla innych miast wschodnioniemieckich; od XIII w. przyjmowane również w miastach polskich

* Konwencja to zespół norm i standardów rządzących życiem społecznym

* Wit Stwosz – Niemiec z pochodzenia, wybitny przedstawiciel późnego gotyku. W 1477 r. przybył do Krakowa, aby stworzyć ołtarz główny w Kościele Mariackim, tzw. Ołtarz Mariacki

 

 

 

 

 

Bibliografia

Doc. dr Tadeusz Łepkowski: Mały słownik historii Polski

Praca zbiorowa: Polska i Niemcy Tysiąc lat sąsiedztwa

Janusz Kębłowski: Dzieje sztuki polskiej