Miasto

Na powstanie miasta jako określonej instytucji, spełniającej odpowiednie funkcje w życiu społecznym decydujący wpływ miały formy życia jego mieszkańców. Przede wszystkim ich zatrudnienie w pozarolniczej produkcji dóbr i usług materialnych (w handlu czy transporcie) oraz usługach niematerialnych (w kulturze, finansach, organizacji władzy).

Ważnym czynnikiem był społeczny podział pracy, tzn. oddzielenie się produkcji przemysłowej i wymiany towarowej, od rolnictwa, skutkiem czego było wyodrębnienie się z ludności rolniczej grupy ludzi zajmujących się handlem czy transportem oraz wieloma innymi czynnościami o charakterze nierolniczym, wykonujących czynności miejskie, wyłącznie na potrzeby miasta. Przede wszystkim intensyfikacja gospodarki poprzez wzmożoną produkcję rzemieślniczą o charakterze towarowym, wzrost wymiany towarowej w obrębie rynku tak wewnętrznego jak zewnętrznego.

Model miasta ukształtował się w Europie w Magdeburgu*. Sformułowany w prawnie w 1188 r., wprowadzał czynsz pieniężny w zamian za dotychczasowe zobowiązania rzeczowe, własne sądy oraz samorząd organizacyjny. Warunki takie wpływały bardzo korzystnie na rozwój miast – mieszkańcy nie byli zależni dłużej feudalnie, do miast zaczęli napływać osadnicy, zwłaszcza z sąsiednich terenów. Przestrzenne formowanie się miast było procesem długotrwałym, uwarunkowanym przez rozwój funkcji handlowych, rzemieślniczych, administracyjnych, obronnych.

Produkcja skupiała się albo w warsztatach, mieszczących się w domach prywatnych albo poza miastem np. warsztaty mechaniczne, wykorzystujące sile wody – młyny albo garbarnie czy browary mające prawo warzenia piwa albo rzeźnie. Handel skupiony był w miastach w dwóch ośrodkach; jednym były kantory domowe, gdzie zawierano rożnego rodzaju transakcje handlowe, ale handel detaliczny odbywał się już w kramach, które znajdowały się w centrum miasta, albo na lawach, np. szewskich, chlebowych i wiele in-nych, albo na tzw. jatkach. Z czasem zaczęto łączyć kramy w taki sposób, aby dwa rzędy kramów otwartych do wspólnych kramów nakrywano jednym dachem. Zwykle najbogat-sze były kramy sukienników, zwane sukiennicami*, zachowane niemal w pierwotnej formie jedynie w Krakowie i we Wrocławiu (Janusz Kębłowski, Dzieje sztuki polskiej, str. 58). Z handlem ścisłe związana była waga do ważenia hurtowego. Jako źródło dochodu była poddawana ścisłej kontroli i stała na rynku. Z czasem zaczęto wagę umieszczać w osobnym budynku, w otwartej hali.

Miasto było również ważnym ośrodkiem religijnym posiadającym kościół parafialny i cmentarz. Tereny pod kościół wyznaczano z reguły w bezpośrednim sąsiedztwie rynku.

Miasto, zakładane przez książąt albo króla, raczej rzadziej przez biskupów było jednak przede wszystkim ośrodkiem władzy. Proces dążenia miast do wyzwolenia się spod władzy księcia, do samodzielności ekono-micznej, militarnej i sądowej, oraz do uzyskania własnego samorządu i jego siedziby ratusza, trwał przez cały okres gotyku. W ratuszu, siedzibie samorządu miejskiego, urzędowali również sąd i ławnicy.

Funkcje obronne miasta realizowane były przede wszystkim przez otoczenie go walami z ziemi i palisady*. System ten poprzedzała fosa, przez która prowadziły najczęściej mosty zwodzone. Z czasem zastąpiono wały murami obronnymi z bramami i wieżami; mury wyposażone były w kryte ganki strzelnicze*, a wieże broniły bram wjazdowych do miasta. Dodatkowo wzmacniano mury obronne blankami* i krytymi gankami strzelni-czymi*, a wieże na bramie machikułami*. W XV w. mury obronne miast wzmocnione zostały przez barbakany*. Były one najwyższym osiągnięciem techniki obronnej w średniowieczu, zanim zastąpione zostały poziomymi systemami obronnymi, dostosowanymi do techniki broni palnej. Funkcje obronne spełniały dodatkowo wszystkie murowane budowle w miastach, dlatego tez często widzimy otwory strzelnicze w wieżach kościołów.

Miasta zakładane na terenach polskich odznaczają się wyjątkowo regularnym układem geometrycznego planu, a głównym czynnikiem powstawania i rozwoju miast było rzemiosło i handel. Handlowe funkcje miasta związane były z miejscem targu i położeniem przy szlaku komunikacyjnym, co miało wpływ na transport towarów. Miasta powstawały z osad, które z czasem zaczęły się rozwijać i rozrastać. Dawny układ osady jak również już wcześniej tam istniejące elementy architektoniczne, np. zamek czy kościół, ale i przebieg szlaku komunikacyjnego miały wpływ na plan nowego miasta.

 

 

Barbara H. Seemann – Trojnar

 

 

 

* prawo magdeburskie – najbardziej rozpowszechniony w Polsce wariant prawa niemieckiego; opierało się ono na zwyczajach prawnych obowiązujących w Magdeburgu, które od końca XII w. były wzorem prawno-organizacyjnym dla innych miast wschodnioniemieckich; od XIII w. przyjmowane również w miastach polskich

* Sukiennice – handlowy budynek, w którym znajdowały się kramy (lub składy) najczęściej z suknem, umieszczane na środku rynku w miastach, leżących na szlakach handlowych

* palisada – konstrukcja obronna w postaci ogrodzenia z drewnianych, zazwyczaj ostro zakończonych pali, wbitych jeden przy drugim prosto w ziemię. W średniowieczu stosowana była w obronie grodów; wykorzystywa-na nieprzerwanie do XIX w.

* machikuł – element obronny, budowany w górnej części murów obronnych służący do obrony podstawy muru obronnego. Był to rodzaj ganka zaopatrzonego w otwory strzelnicze. W podłodze umieszczone były otwory, przez które można było wylać np. gorącą smołę na szturmującego budowlę przeciwnika

* blanki (krenelaż) – zakończenie murów obronnych tzw. zębami, pomiędzy którymi znajdowała się wolna przestrzeń mająca ułatwić obronę w czasie oblężenia budowli

* ganki strzelnicze – ciąg komunikacyjny założony na koronie muru obronnego, którego wyposażenie stanowiła ławka strzelecka oraz strzelnice, łączący poszczególne elementy obwodu obronnego, w tym bramy i baszty, do których niekiedy stanowił jedyny dostęp

* barbakan – element rozbudowy średniowiecznych murów obronnych

 

 

 

Bibliografia                                                                                                                                           Janusz Kębłowski: Dzieje sztuki polskiej                                                                                                      Doc. dr. Tadeusz Łepkowski: Mały słownik historii Polski

Praca zbiorowa: Konfrontacje historyczne – Polska w epoce odrodzenia, red. Andrzej Wyczański