und Deutschland – Vergangenheit und Zukunft

Powstanie Styczniowe (1863–1864)

Czy był sens powstawać przeciw takiej sile? pytała Romualda Traugutta żona. Nie wiem, czy był sens. Wiem, że był mus… odpowiedział jej

Pożegnanie powstańca

Pożegnanie powstańca

U schyłku lat 50-tych XIX w., w zaborze rosyjskim pod hasłem reform społecznych i chęci usamodzielnienia się kraju, nastąpił wzrost aktywności wszystkich warstw społecznych. Konflikt z caratem ujawnił się już z początkiem 1861, co dwa lata później doprowadziło do wybuchu powstania styczniowego. Było to powstanie narodowe o charakterze wojny party-zanckiej przeciwko Imperium Rosyjskiemu. Pierwsze kierownictwo powstania, które przyśpieszyła tzw. branka*, stanowił Komitet Miejski*. Z inicjatywy Wielopolskiego, 6 X 1862 rząd carski ogłosił pobór do wojska. Rekruci wyznaczeni mieli być przez władze administra-cyjne, jednak z wyjątkiem chłopów i ziemian.

 

Branka miała obejmować przede wszystkim osoby politycznie podejrzane, a jej zapowiedź wzbudził niepokój wsród Polaków; rekrutacja na kilkanaście lat oznaczała klęskę życiową, poza tym miała zapobiec powstaniu. Mimo trzymania przez władze rosyjskie dnia branki w tajemnicy zagrożona nią młodzież już na kilkanaście dni wcześniej opuściła Warszawę, udając się do Puszczy Kampinowskiej, formujących się oddziałów zbrojnych. 22 stycznia 1863, w dniu wybuchu powstania ogłoszono manifest i dekrety uwłaszczeniowe* wydane w Warszawie przez konspiracyjny Tymczasowy Rząd Narodowy*, który utrzymywał swoich przedstawicieli we wszystkich niemal krajach europejskich.

Powitanie powstańca

Powitanie powstańca

Wyrosłe na fali ruchów chłopskich oraz wyjątkowego natężenia ruchów i nastrojów patriotycznych, spowodowane uciskiem narodu polskiego przez carat, objęło swoim za-sięgiem Królestwo Polskie, Litwę, część Białorusi oraz Ukrainy. Spotkało się z poparciem międzynarodowej opinii publicznej jak również ludności polskiej innych zaborów. Plany powstania w pierwszych dniach walki przewidywały napady na garnizony rosyjskie i zmuszenie oddziałów carskich do koncentracji, w wyniku czego uwolniona miała zostać północna część Królestwa Polskiego i Płock. Takie posunięcie miało dać Rządowi Narodowemu możliwość ujawnienia się i zorganizowania armii powstańczej. Jednak oddziały powstańcze były na ogół słabo uzbrojone, często tylko w kosy i broń myśliwską, wojskowo niewyszkolone i prócz korpusów Langiewicza* i Hauke-Bosaka* były raczej niewielkimi grupami partyzanc-kimi. Dlatego też plan ten się nie powiódł, jak również plan M. Langiewicza, który dążył do koncentracji powstańczych oddziałów na granicy z Galicją. Wiosną 1863 Anglia, Francja i Austria, mocarstwa działające w duchu własnych interesów, podjęły na rzecz powstania akcję dyplomatyczną chcąc w ten sposób wymusić na Rosji ustępstwa. W swoich notach z czerwca żadały zmiany stanowiska caratu wobec Polski oraz zawieszenie broni. Wystosowały nawet żądania wobec Rosji dla Polski: amnestię, przedstawicielstwo narodowe, dopuszczenie Polaków do urzędów, swoboda sumienia, polski język urzędowy i legalny system rekrutacji. Jednak o niepod-ległosci, chociażby tylko w granicach Królestwa nie było mowy (Stefan Kieniewicz: Historia Polski 1795 – 1918, str. 260). Kiedy rząd rosyjski odrzucił wszelkie rokowania oraz propozycję zawieszenia broni okazało się, że mocartstwa nie są absolutnie gotowe aby stanąć przeciwko Rosji. Anglia i Francja nie uznały powstańców nawet za stronę wojującą.

Romuald Traugutt

Romuald Traugutt

Wiosną 1863, kiedy do powstania przystąpili Biali*, a jego stery przejął dyktator Romuald Traugutt z obozu Białych rozszerzyło ono znacznie swój zasięg. Silnie rozwinęło się na Litwie, natomiast na Białorusi i Ukrainie wobec niechętnej postawy tamtejszej społeczności raczej nie osiągnęło większych rozmiarów. Traugutt pragnął szczerze ratować powstanie, ale niewiele mógł zdziałać – siły powstańcze były na wykończeniu i współpracownicy Traugutta nie umieli z przekonaniem realizować założonego programu. Jesienią 1863 powstanie bardzo osłabło i przeżywało poważny kryzys – prawie wszędzie zamarła partyzantka; Traugutt próbował je rozwinąć przede wszystkim przez reorganizację wojska, próby te jednak nie przyniosły większych zmian chociaż większe oddziały powstańcze utrzymały się do jesieni 1864. Ostatecznie powstanie w Królestwie Polskim dobił aparat represyjny Fiodora Berga, a na Litwie Michaiła Murawjewa, którego oddziały spacyfikowały Wilno. Ostatnich powstańców schwytano razem z ich dowódcą, Stanisławem Brzóską, na Podlasiu wiosną 1865.

Zakuwana Polska

Zakuwana Polska

Po upadku powstania spadły na Polaków ogromne represje ze strony Rosji carskiej; nastąpiły masowe aresztowania, publiczne egzekucje, zesłania na Syberię. Niszczone były dobra kultury polskiej. Stopniowo doprowadzano do upadku Królestwa Polskiego; zniesiono jego autonomię, nazwę i budżet, zamknięty został Bank Polski, zlikwidowano klasztory katolickie, skonfiskowanych zostało ponad 1600 majątków ziemskich. Społe-czeństwo polskie zostało objęte masową rusyfikacją.

W powstaniu stoczono ok. 1200 bitew i potyczek. Mimo początkowych sukcesów, zakończyło się ono klęską powstańców, z których kilkadziesiąt tysięcy zostało zabitych w walkach, blisko 1 tys. straconych, ok. 38 tys. skazanych na katorgę lub zesłanych na Syberię, ok. 10 tys. wyemigrowało. Po upadku powstania Królestwo Polskie i Litwa pogrążyły się w żałobie narodowej. Miało charakter wojny partyzanckiej, w której stoczono ok. 1200 bitew i potyczek. Mimo początkowych sukcesów zakończyło się klęską powstańców, z których kilkadziesiąt tysięcy zostało zabitych w walkach, ok. 1 tys. straconych, ok. 38 tys. skazanych na katorgę lub zesłanych na Syberię, a ok. 10 tys. wyemigrowało.

Romuald Traugutt powiedział:
Polska istnieć będzie bo istnienie jej dla postępu ludzkości nie tylko jest potrzebnym, ale i koniecznym, czas zmiłowania Bożego nad nią, jak mocno ufamy, już niedaleki…

Profesor Kieniewicz o zrywie 1863 roku pisał:
Rządzenie Polską rękami Polaków pod rządami carskimi stało się po powstaniu styczniowym niemożliwe. To było jedno z następstw, które sprawiło m. in. to, że mimo klęski oczywistej naród się stosunkowo szybko pozbierał i odrodził.

Traugutt, wydany przez donosiciela, został aresztowany przez rosyjską policję w nocy z 10 na 11 kwietnia 1864 w Warszawie. Początkowo przetrzymywany na Pawiaku, a później więziono go w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Torturowany, nie wydał nikogo z dowództwa powstania. W czasie jednego z przesłuchań powiedział:

Idea narodowości jest tak potężną i czyni tak wielkie postępy w Europie, że ją nic nie pokona

19 lipca Audytoriat Polowy wydał wyrok; Traugutta zdegradowano i skazano na karę śmierci. Wyrok wykonano 5 sierpnia 1864 przez powieszenie, w okolicy Cytadeli Warszawskiej.

Czy wiesz, że

… wśród obcych ochotników, którzy walczyli w powstaniu po stronie polskiej najliczniejszą grupę stanowili Rosjanie i Ukraińcy (ok. 300 oficerów i żołnierzy); Wielu Rosjan, schwytanych przez wojska carskie zostało rozstrzelanych albo zesłanych na Syberię

… powstanie pozostawiło trwały ślad w literaturze polskiej; Eliza Orzeszkowa napisala o nim powieść Nad Niemnem, Maria Dąbrowska Noce i dnie, a Stefan Żeromski poświecił powstaniu jedną z najpiękniejszych powieści Wierna rzeka. Artysta – malarz, Artur Grottger poświęcił powstaniu cykl szkiców, a Jan Matejko namalował słynny obraz Polonia – 1863 (Zakuwana Polska)

 

 

 

Barbara H. Seemann – Trojnar
© Zdjęcia: Muzeum Narodowe w Krakowie
© Muzeum Czartoryskich w Krakowie

 

 

 

* Branka – pobór do wojsk carskich młodych Polaków; jej celem było zapobieżenie powstaniu

* Komitet Miejski – pierwsze kierownictwo Czerwonych w postaniu, założone w Warszawie, w obliczu wzmo-żonych represji władz carskich

* dekrety uwłaszczeniowe nadawały chłopom uprawianą przez nich ziemię, a dziedzicom gwrantowały odszkodowanie z tytułu utraconej ziemi

* Tymczasowy Rząd Narodowy – naczelny organ władz powstania (10.1863 / 04.1864)

* Marian Langiewicz (1827-1887), generał, dyktator powstania styczniowego

* Józef Hauke (1834-1871), hrabia herbu Bosak, generał broni, uczestnik powstania styczniowego

* Biali (1858), obóz polityczny liberalnego ziemiaństwa, burżuazji i inteligencji w Królestwie Polskim

 

 

Bibliografia
Stefan Kieniewicz: Historia Polski 1795 – 1918
Doc. Dr Tadeusz Łepkowski (red.): Mały słownik historii Polski

One Response to Powstanie Styczniowe (1863–1864)

  • Pingback: Anonymous