Transport i komunikacja

Dzieje transportu na ziemiach polskich są bardzo podobne do powszechnej historii transportu i łączności. Po wiekach bardzo powolnego rozwoju nadszedł czas rewolucji przemysłowej. Pozwoliła ona na zastąpienie mięśni człowieka i zwierzęcia siłą mechaniczną maszyny parowej. Dlatego też historię transportu podzielić można na dwa okresy:

I – od czasów prehistorycznych do rewolucji przemysłowej

II – od rewolucji przemysłowej do teraźniejszości

Od początków państwa polskiego głównym środkiem transportu były wozy transportujące towary, ciągnione przez woły albo zwierzęta juczne, chociaż transport rzeczny również odgrywał niemałą rolę. Ponieważ szlaki transportowe i komunikacyjne wewnątrz kraju miały bardzo wielkie znaczenie, musiały być nieustannie w takim stanie, który zapewniał możliwość stałego ich użytkowania. Szlaki te często prowadziły przez puszcze więc do wyrębu szlaków, na mocy prawa książęcego, zobowiązana była ludność. Kupców, do poruszania się odpowied-nimi szlakami handlowymi, zmuszał tzw. przymus drożny*; ułatwiał on także pobieranie opłat- ceł* i myt*- na rzecz książęcego skarbu, a od XIII w. chronił również interesy miast, posiadających tzw. prawo składu*. Warunki transportu były korzystniejsze zimą, kiedy to rzeki i jeziora były na tyle zamarznięte, że stawały się naturalnymi szlakami transportowymi, a do transportu można było używać sanek.

Na bardziej efektywne wykorzystanie siły zwierząt pociągowych pozwoliło udoskonalenie w XIII w. uprzęży końskiej. Dzięki temu zaczęto coraz częściej, szczególnie w obrocie handlowym, używać wozów ciągnionych przez konie, co znacznie skracało czas transportu. Coraz większego znaczenia nabierał spław rzeczny Wisłą i Odrą, a w handlu międzynarodowym żegluga po Bałtyku w czym ogromna rolę w rozwoju handlu morskiego odegrał związek miast nadmorskich, tzw. Hansa*.

Do przewozu towarów i ludzi służyły okręty, tzw. holki i koggi*, które bardzo były zależne od siły i kierunku wiatru. Szlaki wodne prowadziły wzdłuż brzegów Bałtyku; do żeglugi wystarczała orientacja według słońca i gwiazd. Znajomość lokalnych warunków wystarczała w zupełności. Kupcy, aby chronić transportowane towary, zarówno te, przewożone lądem jak morzem, przed niebezpieczeństwami podroży łączyli się w tzw. karawany.

Ogromny nakład pracy, jakiego wymagał ówczesny transport oraz ryzyko handlowe z tym związane powodowały, że koszty samego transportu były bardzo wysokie; im większa odległość od miejsca produkcji towarów, tym bardziej rosła ich cena. Transport niektórych towarów ciężkich, np. zboża, rudy żelaza czy drewna droga lądową był absolutnie nieopłacalny, odbywał się tylko drogą rzeczną. Kiedy na skutek klęski żywiołowej dotknięty region, z powodu braku drogi wodnej, nie otrzymał wsparcia w postaci zboża albo zwierząt, ludność tego regionu dotknięta głodem w poszukiwaniu żywności, zmieniała miejsca zamieszkania.

W XV wieku nastąpił rozwój rynku europejskiego co w dużej mierze wiązało się z rozwojem środków transportu morskiego. Zaczęto budować tzw. karawele*. Był to nowy typ okrętu pełnomorskiego wyposażonego w nowo-czesne instrumenty nawigacyjne. W Polsce karawela pojawiła się na przełomie XV i XVI wieku; był to żaglowiec szybki i zwrotny, o wysokich nadbudówkach, uzbrojony w ciężkie i lżejsze działa. Dzięki nowej konstrukcji kadłuba oraz stałemu zamocowaniu steru była bardzo zwrotna i szybka, a nowy typ ożaglowania pozwalał manewrować pod wiatr. Również ze względu na szybkość i bezpieczeństwo umożliwiała dalekie podróże morskie. W XVI wieku najpotężniejszym ośrodkiem budowy tych okrętów był Gdańsk.

Rozwój handlu morskiego, ale i stosunków międzynarodowo-gospodarczych wpłynął na ożywienie handlu i transportu również wewnątrz kraju. Głównym szlakiem transportowym i komunikacyjnym została Wisła. W prze-ciwieństwie do innych rzek europejskich, gdzie żegluga odbywała się w dół i w górę rzeki, Wisłą transporto-wano wszystkie możliwe towary wyłącznie w dół, a były to drewno, zboże, wełnę, produkty leśne, wszystkie produkty eksportowe, nawet popiół. Transport towarów Wisłą i jej dopływami do Gdańska rozwijał się od XIII w., od XIV/XVII w. miasto przeżywało złoty okres. Również wiele nadwiślańskich miast przeżywało swój zloty wiek.

W 1558 roku, ze względu na rosnące potrzeby dyplomacji, handlu i wymogów administracji państwowej, została założona poczta, oparta za zasadzie sztafety. Łączyła ona Rzeczpospolitą Obojga Narodów (Koronę i Litwę) z Austrią i Włochami, a przekazywanie pilnych i ważnych listów trwało nad wyraz krótko i nie przekraczało 4-6 dni.

W XVIII w. zaczęto w całej Europie, więc i w Polsce budować kanały wodne.  Najważniejsze, funkcjonujące do dzisiaj kanały: z 1772 r. Bydgoski* łączący Brdę i Wartę, oraz z 1840 r. kanał Augustowski* łączący Czarną Hańczę i Biebrzę. Dzięki rozbudowie w XIX w. dróg bitych nastąpił szybki i regularny rozwój komunikacji handlowej i pasażerskiej; ta ostatnia odbywała się dzięki karetom pocztowym, tzw. dyliżansami. Wydatki na budowę dróg zajmowały, w latach 1818-1830, szczególne miejsce w budżecie Królestwa Polskiego. Wielki przedsiębiorca Piotr Steinkeller* założył w 1838 r. przedsiębiorstwo Ekspedycja Karety Kurierskiej Piotra Steinkellera, dzięki czemu w latach 1838-40 uruchomił na wszystkich głównych traktach Królestwa Kongresowego regularną komunikację osobowo-pocztową. Do utrzymania regularnej komunikacji wykorzy-stywano specjalne dyliżansy jego produkcji tzw. steinkellerki, a podróż nimi z Warszawy do Krakowa trwała 22 godziny 17 min.

 

 

Barbara H. Seemann – Trojnar

 

 

* przymus drożny – obowiązek zobowiązujący kupców do korzystania z odpowiednich dróg, przy których znajdowały się komory celne. Był ścisłe powiązany z prawem składu. Nieprzestrzeganie przymusu drożnego skutkowało wysokimi karami, dodatkowo przymuszał kupców tzw. mir monarszy. Duże miasta już od XIII w. ubiegały się o zniesienie cła dla swoich kupców

* cło – to opłata nakładana przez państwo na towary, w związku z ich wywożeniem i przywozem przez granicę. Jest to jedno z najstarszych narzędzi regulujące wymianę handlowa

* myto – oplata za pozwolenie na skorzystanie z brodu, grobli czy wjazdu do miasta, pobierana w określonych punktach od jednostki przewozowej, bez względu na rodzaj towaru

* prawo składu – przywilej nadawany niektórym miasto od XIII w.; nakładał on obowiązek na kupców przyjeżdżających do danego miasta na wyłożenie swoich towarów na sprzedaż

* Hansa – (niem. Hanse) to związek kupców albo miast handlowych Europy z czasów średniowiecza. Miasta Hanzy popierały się wzajemnie, utrudniając prace kupcom z miast do związku nie należących

* Holk – XV-XVI w., duży średniowieczny żaglowiec używany do celów handlowych na Morzu Północnym i Bałtyku

* Koga – XIII w. do początku XVI w., żaglowiec handlowy, dopasowany do celów wojennych, użytkowany przez miasta Hanzy

* Karawela (port.. caravela) – XV-XVI w., jednopokładowy, dwu- lub trójmasztowy żaglowiec o wysokich nadbudówkach uzbrojona w działa ciężkie i lekkie. Były szybkie, stateczne i bezpieczne dla 50-osobowej załogi

* Kanał Bydgoski – najstarszy, czynny do dziś śródlądowy kanał wodny na terytorium Polski

* Kanał Augustowski – wybudowany w celu ominięcia pruskich komór celnych przy tranzycie zboża do Gdańska. Wraz z zespołem budowli i urządzeń ujęty w rejestrze zabytków nieruchomych i uznany za pomnik historii

* Piotr Antoni Steinkeller (15.02.1799-11.02.1854) – przedsiębiorca i bankier, pionier polskiego przemys

 

 

 

 

 

Bibliografia:                                                                                                                                                           Red.: Bogusław Leśnodorski: Konfrontacje historyczne – Polska w epoce odrodzenia

Red.: doc. dr. Tadeusz Łepkowski: Mały słownik historii Polski