Feudalizm

Polska okresu plemiennego, aż do czasów pierwszych Piastów była raczej terytorium zróżnicowanym pod względem gospodarczym i kulturowym; tempo rozwoju gospodarczego danych regionów, powiazania gospo—darcze i kulturowe były bardzo zróżnicowane. Różnice wynikały również ze zdolności organizacyjnych do tworzenia ponadplemiennych organizacji religii i władzy. Podstawowymi komórkami życia społecznego w średnio-wieczu słowiańskim były rodzina i ród, który tworzyły spokrewnione rodziny. Gromadziły się one przy wspólnym ognisku pod wodzą ojca, którego władza była nie ograniczona.

VIII-IX wiek to okres tworzenia się pierwszych plemiennych organizmów państwowych na ziemiach polskich, który ściśle wiązał się z daleko posuniętym rozkładem ustroju rodowego i początkami feudalizmu. Ziemia, kiedyś wspólna własność całego rodu zaczęła przechodzić w ręce poszczególnych rodzin; nad więzami krwi przewagę zdobywały teraz interesy gospodarcze i obronne. Zmiany warunków materialnych i majątkowych doprowadziły do rozkładu dotychczasowych stosunków społecznych co skutkowało wyksztalceniem się grupy rycerzy oraz różnych grup ludności rolnicze. Rycerze, wywodzący się głownie ze starszyzny plemiennej zaczęli zagarniać ziemie chłopskich rodzin tworząc coraz większe własne majątki, w których pracowali chłopi, jeńcy oraz niewypłacalni dłużnicy pana (rycerza).

W wiekach następnych umocnił i stał się powszechny ten sposób organizacji wielkiej własności ziemskiej, kiedy to panujący uznawany powszechnie właścicielem wszystkich terenów nie należących do możnych, hojnie rozdzie-lał ziemie wraz z zamieszkującymi je chłopami możnym feudałom, książętom i kościołom. Powstawały w ten sposób ogromne majątki, w których pracowała ludność dość zróżnicowana – obok wolnych rolników pracowali dla pana tzw. zakupieńcy*, przypisańcy* i niewolni*.

Panowanie tzw. gospodarki naturalnej co znaczyło, że wieś i dwór same zaspakajały wszystkie swoje potrzeby, cechowało okres państwa feudalnego. Podstawą utrzymania feudałów były świadczenia ludności, której głównym zajęciem była uprawa roli; nie mniej ważna była hodowla bydła, nierogacizny, drobiu, owiec oraz koni dla celów wojskowych, rybołówstwo i rzemiosło. Coraz większego znaczenia nabierał podział pracy – rzemiosło i wymiana oddzieliły się od rolnictwa, co prowadziło do rozwoju grodów i podgrodzi. Prymitywne sposoby uprawy ziemi (uprawa żarowa*) zastąpiono tzw. trójpolówką. Zaczęto używać żelaznej redlicy u radła, od XII w. żelaznego pługu. 

Z biegiem czasu sytuacja w rolnictwie zaczęła się zmieniać na niekorzyść chło-pów. W ośrodkach przemysłowych w Europie wzrosło zapotrzebowanie na zboże, szlachta więc zaczęła produkować masowo zboże na export. W interesie szlachty leżała gospodarcza przebudowa wsi. Właściciele majątków powiększali swoje rezerwy i stopniowo wprowadzali pańszczyznę tygodniową. Uprawa nieużytków, rugowanie sołtysów, ciężka i przedłużona praca pańszczyźniana, szczególnie na dobrach kościelnych, do 4 dni w tygodniu doprowadziła do tego, że chłopi masowo uciekali z rodzinami z ziem, na których żyli w poszukiwaniu lepszych warunków życia i pracy. Z początkiem XVI w. szlachta ustaliła jako minimum pańszczyzny, jeden dzień tygodniowo z tym, że górną granicę pańszczyzny mógł sobie szlachcic swobodnie przesuwać, co było tylko jednym ze sposobów powiększania dochodów ze swoich dóbr. Było bowiem powszechne umniejszanie przez szlachtę nadziałów chłopom, zamieniać chłopom grunty na gorsze, zagarniać nieużytki.  

Coraz większego znaczenia nabierał las jako dział gospodarczy wielkiej własności ziemskiej; w związku z rozwojem tej dziedziny gospodarki szybko wytworzyły się grupy ludzi, trudniących się zawodowo przemysłem leśnym. Obok zboża do Europy Zachodniej, szczególnie do Anglii i Flandrii, transportowano drogą morską smołę, konopie, potaż i popiół. Jednak to drzewo zaczynało być najczęściej transportowanym materiałem.

Z początkiem XVII w. zaczęły pojawiać się pierwsze odznaki kryzysu w gospodarce folwarczno-pańszczyźnianej, który pogłębiały jeszcze wojny narodowowyzwoleńcze w Ukrainie, ruchy chłopskie w Polsce, zniszczenia kraju w wojnie szwedzko-polskiej. Na skutek spadku exportu zboża dochody szlachty zaczęły się kurczyć, czemu starano się bezskutecznie zapobiegać prze zmniejszanie nadziałów chłopskich przy zwiększaniu pańszczyzny, co prowadziło do zanikania bogatszych gospodarstw chłopskich oraz ubożenia wsi. Niedostatecznie i nieodpowiednio nawożona gleba dawała coraz niższe plony, nastąpił spadek inwentarza żywego; coraz częściej pojawiały się zarazy i klęski głodu. Odmawianie wykonywania roszczeń, rozboje, zbiegostwo oraz powstania zbrojne były odpowiedzią na rosnący wyzysk i ucisk chłopów przez szlachtę. Kryzys produkcji, zbytu towarów, coraz mniejsza wydajność pracy pańszczyźnianej oraz coraz bardziej nieugięta i groźna postawa chłopów zmusiły magnaterie do wprowadzenia zmian w pracy chłopów i wykonywania świadczeń oraz zmian w samych stosunkach produk-cyjnych.

Barbara H. Seemann – Trojnar

* Feudalizm (łac. feodum lub feudum-lenno) to epoka historyczna wykształcona w Europie Zachodniej w IX wieku. Był to system społeczno-polityczno-gospodarczy charakteryzujący się hierarchicznymi zależnościami między panami feudalnymi, a chłopami

* Zakupieńcy to grupa ludności feudalnej, która w zamian za udzielona pożyczkę w naturze oddawała się wraz z rodziną w tzw. zastaw, do czasu spłacenia długu

* Przypisańcy to przede wszystkim zależna ludność chłopska, głównie w dobrach kościelnych. Byli wyliczani imiennie razem z należnymi świadczeniami w dokumentach książęcych, na mocy których przekazywano ich kościołowi bez prawa odejścia

* Niewolni to ludzie stanowiący własność feudała, którym nie wolno było swobod-nie zmieniać miejsca pobytu; byli to przede wszystkim jeńcy wojenni, ludzie skazani za przestępstwo oraz niewypłacalni dłużnicy. System niewolniczy nie wykształcił się na ziemiach polskich

* Uprawa żarowa ziemi to prymitywnego sposobu uprawy roli, polegająca na wypalaniu lasów celem pozyskania terenu pod uprawę, a popiół drzewny miał dostarczać glebie składników odżywczych

Bibliografia:                                                                                                                                           Red.: Tadeusz Manteuffel: Konfrontacje historyczne – Polska pierwszych Piastów                                          Red.: doc. dr. Tadeusz Łepkowski: Mały słownik historii Polski