Komisja Edukacji Narodowej

... jest to ustanowienie nowe, nie mającym przykładu, a godnym naśladowania innych krajów

Grzegorz Piramowicz

Komisja Edukacji Narodowej to jedno z największych dzieł polskiego Oświecenia.

Grzegorz Piramowicz

Naczelny, ogólnopaństwowy urząd, pierwowzór minis-terstwa, oświecenia publicznego i wychowania utworzony mocą uchwały sejmowej z października 1773 roku. Jej utworzenie świadczyło na równi z innymi ówczesnymi reformami o tym, że rozpoczął się proces odradzania i formowania nowożytnego narodu. Reforma oświaty należy do wielkiego nurtu przemian, którym podlegało państwo polskie w dobie panowania Stanisława Augusta. Działalność i charakter prawno-publiczny Komisji Edukacji Narodowej jest wyrazem odrębnej pozycji, jaką zajmowała oświata w ówczesnym państwie polskim.

Reforma administracji publicznej przeprowadzona w tym samym czasie dokonywała się (przede wszystkim w obozie magnackim) w atmosferze walk politycznych o władzę, od których wyniku zależał również sukces wprowadzanych zmian. W reformach tych chodziło przede wszystkim o centralizację i usprawnienie władzy państwowej i zachwianie systemu oligarchii magnackiej. Komisja Edukacji Narodowej była instytucją prowadzącą konkretną i rozległą pracę reformatorską, mobilizującą najwyższych dostojników kościelnych i państwowych, polityków i mężów stanu najbystrzejszych umysłów. Obok Michała Poniatowskiego, brata króla, Joachima Chreptowicza, Adama Czartoryskiego, Ignacego Potockiego, Andrzeja Zamojskiego, Hugo Kołłątaja oraz wielu innych osobistości, działalnością Komisji interesował się sam król Stanisław August, co świadczyć może tylko o tym, że sprawy oświaty państwa odgrywały najważniejszą rolę. O jej decydującym znaczeniu dla narodu świadczyć może również fakt, źe gdy w innych dziedzinach życia publicznego działalność reformatorska napotykała na ogromne przeszkody i trwała czasami latami, reforma oświaty przebiegała niezwykle sprawnie i konsekwentnie.

Komisja Edukacji Narodowej powołana do życia została w rok po I-szym rozbiorze Polski. Kraj z największym trudem mobilizował siły, podnosił się z upadku i próbował organizować coś na kształt gospodarki narodowej; administracja państwowa była zdezorganizowana. W tych ciężkich warunkach, w atmosferze prywaty i przekupstwa (a i w samych szeregach Komisji nie zasiadali tylko uczciwi patrioci) jej członkowie prowadzili systematyczne prace nad refomą. Ich gorliwość i konsekwencja nawiązywały do głębokich tradycji polskiego średniowiecza i odrodzenia, do Piastów i Jagiellonów, Kopernika i Kochanowskiego. Nawiązywały do świadomości społecznej roli oświaty, jaka charakteryzowała dzieje naszego narodu w różnych okresach jego rozwoju albowiem naród polski w każdym okresie swoich dziejów miał świadomość roli, jaką odgrywała oświata. Praca nad reformą nie była łatwa również pod względem merytorycznym – Komisja nie miała żadnych wzorów, na których mogłaby opierać swoją pracę, a i charakter pracy Komisji był absolutnie nowatorski nie mający sobie równego przykładu. Ze względu na brak doświadczenia w tej dziedzinie niełatwą sprawą okazało się  opracowanie programu nauczania i samych podręczników; niełatwa była rekrutacja do zawodu nauczycielskiego i samo kształcenie nauczycieli bo przecież do tej pory kształceniem narodu zajmowali się zakonnicy.

Ogólnonarodowe znaczenie spraw oświatowych wynikało z przeświadczenia, że w dobie klęsk i nieszczęść narodowych nawiązanie do świetności narodu z czasów Piastów i Jagiellonów uzdrowi kulturę ojczystą poważnie zagrożoną sarmatyzmem i cudzoziemszczyzną, że obudzi patriotyzm i ducha obywatelskiego narodu. W ciągu całego okresu zaborów oświata była jednym z najważniejszych czynników narodowej świadomości, a praca oświatowa przekształcając się w służbę patriotyczno-obywatelską miała charakter absolutnie wyjątkowy. W drugiej połowie XVIII wieku w Polsce zaczęły się otwierać nowe perspektywy dla oświatowej działalności – polska elita intelektualna zaczęła znowu odgrywać wielkie znaczenie w europejskiej kulturze oświecenia, a troska o oświatę wyrażała się w walce uniezależnienia jej od wpływów kleru i przejęciu jej pod opiekę państwa. I chociaż w ówczesnej Europie Zachodniej również zaostrzyła się walka o oświatę – w 1759 r. usunięto z Portugalii i Francji jezuitów, w Austrii Marii Teresy zaczęły się reformy oświaty – nie odniosły te poczynania większych sukceów. Polska samodzielnie wkraczała na drogę reform oświatowych przy rosnącym poparciu ówczesnej klasy politycznej, dążącej do przeprowa-dzenia reform państwa.

 21 VII 1773 papież rozwiązał zakon jezuitów; szkoły prowadzone przez zakon zostały bez opieki, co w takiej sytucji wymagało podjęcie  szybkiej decyzji  –  mianowicie przejęcie opieki nad nauczaniem przez państwo. Już w październiku 1773 Sejm uchwalił „ustanowienie Komisji nad edukacją młodzi narodowej szlacheckiej dozór mającej”. Rozpoczynając swą działalność Komisja apelowała do społeczeństwa o nadsyłanie opinii i projektów aby w ten sposób uczestniczyło w reformie oświaty. Zakres działania Komisji był ogromny – powołana do zreformowania szkolnictwa szlacheckiego objęła opieką również szkoły parafialne, zmodernizowała szkolnictwo, ustaliła stały nadzór pedagogiczny, a tym samym racjonalnie zaplanowała sieć szkolną. Przygotowała nowy program nauczania i zestaw podręczników. Już w roku 1775 powołano do życia Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, którego zadaniem było opracować podręczniki szkolne. Działalność Komisji w dziedzinie opracowania programów nauczania i podręczników szkolnych miała charakter pionierski w kraju i za granicą – nigdzie w ówczesnej Europie nie podejmowano tak ogromnej pracy związanej z oświatą i nigdzie nie istniały godne uwagi wzory, na których swą pracę oprzeć mogłaby Komisja. Ze szczególną troskliwością zajęła się Komisja oświatą ludu, systematycznie rozwijając opiekę nad szkołami parafialnymi. Zreformowane zostały wszystkie szczeble szkolne, nauczane były wszystkie przedmioty i wszystkie przedmioty nauczania zaopatrzone zostały w nowoczesne podręczniki bo jak zwykł mawiać Piramowicz, bardzo zasłużony działacz Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych …Edukacja narodowa jest interesem publicznym…

Dzięki pracy Komisji sukces odniosła zasada edukacji publicznej, w całości organizowanej i nadzorowanej przez państwo. Komisja Edukacji Narodowej rozpoczęła proces uniezależnienia szkolnictwa od Kościoła i zakonów, zorganizowała administrację szkolną, stworzyła kadrę nauczycieli świeckich. W systemie edukacji stworzonego przez Komisję wykształcenie umysłu i serca służyć miało rozwojowi człowieka i obywatela. Charakter Komisji Edukacji Narodowej był ustabilizowany, a działalność konsekwentna co z całą pewnością świadczy o tym, że była ona instytucją niezależną od zmiennych układów sił w walce politycznej. Przez cały czas istnienia Komisji charakter jej działalności  pozostał niezmieniony i ciągle tak samo oceniany przez społeczeństwo: negatywnie przez obóz konserwatywny i wręcz przeciwnie przez reformatorów. Jednak działalność jej uwieńczona została sukcesem, a dla potomnych stała się symbolem wielkości zamierzeń i skuteczności działań oświatowych.

W czasach rozbiorów, kiedy Rzeczypospolitej nie stało na mapie Europy, ustawy i działalność Komisji Edukacji Narodowej były wielkim testamentem przekazywanym pokoleniom, które chociaż zmuszone żyć w niewoli strzegły wartości narodowej kultury i gromadziły siły do …wybicia się na niepod-ległość…(Komisja Edukacji Narodowej, Bogdan Suchodolski).

Niecodzienna ranga oświaty w życiu narodu polskiego ujawnia się w terminologii, która o swoiście polskim charakterze jest nie do przetłumaczenia na inne języki; termin oświata usunął w cień używany powszechnie w XVIII w. termin edukacja i stając się terminem samoistnym i pełnym głębokiej treści, wyraża swoiście polskie doświadczenia gromadzone w trudnych warunkach narodowego życia (Komisja Edukacji Narodowej, Bogdan Suchodolski).

Czy wiesz, że

… od czasów Komisji Edukacji Narodowej termin oświata stał się terminem powszechnym i pozostał terminem swoiście polskim. W znaczeniu, w jakim występuje w Polsce nie ma odpowiednika w żadnym innym języku – Francuzi używają terminu wychowanie, Rosjanie mówią kształcenie, Niemcy używają słowa wykształcenie

Barbara H. Seemann – Trojnar

Bibliografia
Prof. dr B. Suchodolski: Komisja Edukacji Narodowej
Doc. dr Tadeusz Łepkowski: Mały słownik historii Polski