Renesans w sztuce polskiej

Odrodzenie (Renesans) przypadający na schyłek XV wieku, poprzez wiek XVI i początek wieku XVII, to epoka rozkwitu Rzeczpospolitej. Ustrój państwowy znamionowało wzmocnienie władzy króla. To król dysponował skarbem państwa, w znacznej części decydował o finansach i ich zasilaniu, skupiał w swoich rękach zarząd kraju, formował podporządkowane sobie zaciągi zbrojne. Wszechstronnie rozwijała się nauka, kultura, literatura i sztuka. Wydatnie podniósł się poziom kultury i wykształcenia całego społeczeństwa. Szlachta i mieszczaństwo garnęło się do wiedzy, dzieci arystokratów i bogatych rodzin zaczęto wysyłać na nauki na uniwersytety do obcych krajów, szczególnie do Włoch. Nastąpił rozkwit naukowy Akademii Krakowskiej*. W myśl Mikołaja Reja* Polacy nie gęsi i swój język mają powstawało coraz więcej dzieł literackich w języku polskim. Obok Reja tworzył Jan Kochanowski*, jeden najwybitniejszych twórców literatury polskiej renesansu.

Wiek XVI odznaczał się w dziejach sztuki polskiej wyjątkową różnorodnością i dynamiką. W Krakowie powstały pierwsze w Polsce drukarnie. Początkowo książki drukowane sprowadzano z zagranicy, ale rychło do Krakowa zaczęli przybywać drukarze (zwani typografami) z różnych stron Europy. Pierwszą stałą drukarnię prowadził tu w latach 1503–1505 Niemiec Kasper Hochfeder. Wydał on ponad 30 pozycji książkowych (głównie podręczniki akademickie). Drukarnię odkupił od niego Jan Haller* i znacząco rozwinął działalność. Właśnie u niego w 1506 roku ukazały się spisane w języku łacińskim Statuty Łaskiego, czyli pierwsza polska książka z ilustracjami zawierająca m.in. tekst Bogurodzicy. Dwa lata później Haller wydał Historię umęczenia Pana naszego Jezusa Chrystusa – pierwszą książkę w języku polskim.

Architektura nawiązywała do wzorców antycznych; cechowała ją prostota, umiar w dekoracjach i harmonia. To wtedy, w stylu romantyzmu przebudowano Wawel* i wybudowano Kaplicę Zygmuntowską*, a budowniczymi byli Włosi Franciszek Florentczyk, Bartolomeo Berrecci i Polak Benedykt Sandomierzanin. Zamek wawelski w owym czasie należał do najbardziej monumentalnych budowli, a jednocześnie prezentował (oprócz Węgier) najwcześniej w Europie Wschodniej nową koncepcję rezydencji rozciągającej się wokół dziedzińca, otoczonego trójkondygnacyjnym krużgankiem. Taki krużganek służył przede wszystkim komunikacji, ale był również galerią dla widzów podczas odbywających się rycerskich turniejów. Pozbawiony funkcji obronnej był Wawel przykładem maksymalnej regularności i rytmiczności. Dekoracje i arabeskowe motywy Franciszka z Florencji uderzają ogromną plastycznością. W miastach wznoszono piękne budowle publiczne jak krakowskie Sukiennice* czy renesansowe kamienice, rezydencje bogatych kupców; w wielu miastach powstawały okazałe ratusze.

Najwspanialszy rozkwit kultury w epoce Odrodzenia w Polsce przypada na rządy Zygmunta Starego*. Za panowania ostatnich królów z dynastii Jagiellonów, Zygmunta Starego i jego syna Zygmunta Augusta, Polska stała się jednym z najpotężniejszych krajów w Europie. Z Włochami, kolebką renesansu, Polskę łączyły, głównie za sprawą żony Zygmunta Starego, królowej Bony*, ścisłe więzy. Wraz z jej pojawieniem się w naszym kraju na dwór wawelski przybyli architekci, malarze i uczeni. Królowa nauczyła swych poddanych wiele nowych potraw, przywiozła ze sobą warzywa, tzw. „włoszczyznę“. Pokazała nowy sposób ubierania się czy podejścia do sztuki.

Pod koniec XV w. królestwo polskie było państwem zasobnym w ziemie, nie było zagrożenia zewnętrznego, wzbogacało Polskę odzyskanie ujścia Wisły z Pomorzem. Rosła ekspansja gospodarcza na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Okoliczności te sprzyjały emancypacji szlachty, która zaczęła przybierać oblicze wyraźnie ziemiańskie i zatracać podstawowe cechy średniowiecznego stanu rycerskiego (Praca zbiorowa; Anna Sucheni-Grabowska: Konfrontacje historyczne – Polska w epoce odrodzenia, str.11). Celem szlachty przestały być wojny oraz wojenne łupy, a raczej stawiano teraz na pokojowy handel, przede wszystkim zbożem. Chociaż przez całe stulecia przetrwał w społeczeństwie rycerski honor, symbolizował on coraz rzadziej krew przelaną w obronie ojczyzny, a raczej szlachecki prymat w państwie. Średniowieczny rycerz został nowoczesnym ziemianinem z herbem szlacheckim, który zapewniał własność ziemi z pełnią władzy zwierzchniej nad zamieszkującymi ziemie chłopstwem.

W XVI wieku była Rzeczypospolita ogromnym państwem, obejmującym obszar niemal 1 mln km i zamieszkałym przez ok.10 mln ludzi. Rozpoczął się tzw. zloty wiek, w którym to Rzeczypospolita stała się znaczącym krajem pod względem politycznym, militarnym, gospodarczym oraz kulturowym. Po Unii Lubelskiej* w 1569 r., do ziem koronnych wcielono Podlasie, Wołyń i Ukrainę i od tej chwili weszła w użycie już wcześniej używana, ale nie bardzo popularna nazwa Rzeczpospolita, określająca Polskę i Litwę złączone unią realną. Terytorium obu państw, połączonych unią personalną wynosiło 1.115.000 km2.

„Złoty wiek“ kończy się wraz z odejściem dynastii Jagiellońskiej. Dla Polski nadejdą teraz trudne chwile, lata pokoju zmienią się w czas wojen, kultura zacznie podupadać.

Barbara H. Seemann – Trojnar

* Akademia Krakowska (dzisiaj Uniwersytet Krakowski) ufundowana 12 maja 1364 roku przez króla polskiego Kazimierza Wielkiego, jest najstarszą uczelnią w Polsce i jedną z najstarszych w tym regionie Europy. Studium generale – tak wówczas nazywano Uniwersytet — składało się z trzech wydziałów: sztuk wyzwolonych, medycyny i prawa. Rozkwit naukowy Akademii nastąpił w XV wieku, kiedy to królowa polski Jadwiga Andegaweńska, żona Władysława Jagiełły podarowała uniwersytetowi swoje insygnia koronacyjne. Na studia do Krakowa zaczęli przyjeżdżać młodzi studenci z wielu krajów Europy. Jednym z absolwentów tej uczelni był wybitny astronom – Mikołaj Kopernik.

* Unia Lubelska (tzw. unia realna) to porozumienie zawarte 1 lipca 1569 na sejmie walnym w Lublinie pomiędzy Koroną Królestwa Polskiego i Wielkim Księstwem Litewskim. W wyniku porozumienia powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów

* Mikołaj Rej Mikołaj Rej z Nagłowic (4.02.1505-5.10.1569), polski poeta, prozaik z okresu renesansu, poseł na Sejm I Rzeczypospolitej

* Jan Kochanowski (ok.1530 – 22.08.1584), najwybitniejszy poeta polski epoki renesansu

* Jan Haller (14671525), niemiecki kupiec, drukarz i wydawca Do Krakowa przyjechał w 1482 r. Wydawca pierwszej książki w języku polskim

* Wawel – wzgórze na lewym brzegu Wisły w Krakowie, na którym usytuował się zamek królewski o charakterze obronno-rezydencyjnym. Dzisiaj siedziba muzeum Państwowe Zbiory Sztuki. W 1978 r. wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO

* Kaplica Zygmuntowska to kaplica w katedrze wawelskiej, zw. także Królewską pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Perla renesansu i przykład florenckiej architektury renesansowej poza Włochami

* Sukienniceto zabytkowy budynek w Krakowie na Starym Mieście, w Rynku Głównym. Jeden z najbardziej znaczących przykładów renesansowej architektury w Europie

* Zygmund I Stary – król Rzeczpospolitej (1507-1548) z dynastii Jagiellonów. Ojciec Zygmunta II Augusta, mąż Bony Sforzy

* Bona Sforza – królowa Rzeczpospolitej od 1518; Zona Zygmunta I Starego. Pochodziła z potężnego rodu książąt Mediolanu – Sforzów

Bibliografia          Janusz Kębłowski: Dzieje sztuki polskiej Doc. dr. Tadeusz Łepkowski: Mały słownik historii Polski Praca zbiorowa: Konfrontacje historyczne – Polska w epoce odrodzenia, red. Andrzej Wyczański Praca zbiorowa: Polska i Niemcy – Tysiąc lat sąsiedztwa