Adam Adamandy Kochański (1631 – 1700)

Adam Adamandy Kochański

Był  jednym z najwybitniejszych  uczonych XVII wieku. Urodził się 5.VIII.1631 w Dobrzyniu nad Wisłą. Po ukończeniu szkoły średniej w Toruniu w 1652 r. wstąpił do zakonu jezuitów w Wilnie, a następnie w Akademii Wileńskiej ukończył studia filozo-ficzne. W 1655 wyjechał przez Węgry i Austrię do Würzburga, gdzie współpracując z jezuitą, matematykiem Kasprem Schottem zainteresował się problemami z dziedziny mechaniki. Wkrótce też został profesorem matematyki w uniwersytecie jezuickim w Moguncji (od 1657), studiując jednocześnie teologię. Następnie wykładał matematykę i fizykę w uniwersytetach we Florencji (od 1667), Pradze (od 1670), Ołomuńcu i Wrocławiu (1677). Adam Kochański ogłosił wiele prac naukowych z dziedziny matematyki, astronomii, filozofii, fizyki i mechaniki. Pierwszą poważniejszą jego publikacją była „Statyka“ wydana 1661, w Würzburgu przez Kaspra Schotta, w dziele „Cursus Mathematicus“.

Szczególne znaczenie mają jednak osiągnięcia Kochańskiego w dwóch dziedzinach: w matematyce i zegarmistrzostwie. Pierwszą i najważniejszą z prac Adama Kochańskiego dotyczących mechanizmów zegarowych jest IX Księga wydanego w 1664 w Würzburgu dwunastotomowego dzieła Kaspra Schotta, pod ogólnym tytułem zaczynającym się od słów: „Technica curiosa…“. Cała Księga IX, jak we wstępie do niej objaśnia Schott, została podzielona na dwie części: pierwszą, składającą się z siedmiu rozdziałów, zawierającą opisy mechanizmów zegarowych i ich zespołów funkcjonalnych (w tym oryginalne sposoby sprzęgnięcia wahadła z mechanizmem) i drugą część – w czterech rozdziałach opisującą nowe pomysły rozwiązań konstrukcyjnych zegarów mechanicznych. Był to pierwszy w świecie ogólny wykład zegarmistrzostwa, obejmujący zegary mechaniczne. Wcześniejsze prace dotyczyły przede wszystkim zegarów słonecznych, wodnych i piaskowych, a tylko broszura „Horologium“ Huygensa z 1658 dotyczyła zegarów wahadłowych.

W 1680, Adam Kochański na zaproszenie Króla Jana III Sobieskiego wraca do Polski i obejmuje stanowisko kapelana oraz nadwornego królewskiego matematyka, zegarmistrza i bibliotekarza, a także wychowawcy królewicza Jakuba. W tym też czasie Kochański przyjaźnił się i ściśle współpracował z gdańskim uczonym Janem Heweliuszem. Efektem tej współpracy jest, zachowany do dziś, wielki zegar słoneczny na frontonie pałacu w Wilanowie, uchodzący za jeden z najwspanialszych zegarów słonecznych w Europie. Zegar ten jest dość skomplikowany: oprócz głównej tarczy ze wskazówką, którą trzyma postać Chronosa, na bocznych polach umieszczone są podziałki z godzinami babilońskimi i włoskimi. Ponadto na zegarze tym umieszczone są różne symbole przedstawiające tematykę zainteresowań jego twórców: księżyc, planety, lustro, magnes i inne.

1682, w Lipsku grono uczonych założyło czasopismo naukowe „Acta Eruditorum“, w którym 1684 ukazała się praca G.W. Leibniza dająca podstawy rachunku różniczkowego, a 1685 Kochański opublikował pracę zawierającą opis i rysunki wspomnianego w IX Księdze wahacza magnetycznego. Jak wynika z tekstu, wahacz ten zbudował Kochański już 1659 w Moguncji. W tej samej publikacji zastanawia się on nad doborem częstotliwości wahań oscylatorów zegarowych i proponuje przyjęcie 2 lub 3 wahnięcia na sekundę (tj. 7200 lub 10800 wah. na godz.) – zamiast częstotliwości dotychczas przez zegarmistrzów przyjmowanych w sposób zupełnie przypadkowy. Dalsze rozważania dotyczą zegarowych przekładni zębatych. Przyjęte przez Kochańskiego liczby zębów kół zębatych w przykładowo w tej publikacji opisanych przekładniach zegarowych, w zasadzie odpowiadają obecnie stosowanym w zegarach me-chanicznych i elektromechanicznych. W 1687 roku w tym samym czasopiśmie ukazała się publikacja, w której Kochański zaproponował zawieszenie wahadła na zawieszce sprężystej wykonanej ze stali (stosowanej do dziś) oraz opisał balans ze stalową sprężyną włosową.

Z matematycznych osiągnięć Kochańskiego najbardziej znana jest przybliżona konstrukcja rektyfikacji (wyprostowania) okręgu, opublikowana również w „Acta Eruditorum“,1685. Wśród matematyków jest ona uznana za jedną z najprostszych i najpiękniejszych. Część rękopisów prac naukowych Kochańskiego (31 pozycji), których bibliografię zestawił sam autor i zadedykował Królowi Janowi Sobieskiemu, dotąd znajduje się w jednej z bibliotek w Petersburgu. Adam Kochański zmarł 17.V.1700 w Cieplicach (Teplice – Czechy), gdzie schorowany, od paru lat przebywał na kuracji. Choć za życia był on uczonym na miarę Newtona, Leibniza czy Huygensa, jest niesłusznie obecnie tak mało znany w polskim społeczeństwie, by nie rzec – prawie zupełnie zapomniany.

 Z. Mrugalski
www.zegarkiclub.pl