Konstytucja 3 Maja 1791

Polacy zadali cioś śmiertelny monarchii pruskiej, wprowadzając u siebie monarchię dziedziczną i uchwalając konstytucję, która jest więcej wartą, aniżeli angielska

Minister pruski Ewald Friedrich von Hertzberg

Konstytucja 3 maja formalnie zakończyła protektorat rosyjski i przywróciła niepodległość Rzeczypospolitej. Niestety, polscy magnaci ze Stanisławem Szczęsnym Potockim i Ksawerym Branickim na czele, niezadowoleni z reform Sejmu Czteroletniego i samej Konstytucji, zawiązali 14 maja 1792 r. fikcyjny spisek w małym mieście Targowica przeciw reformom. Faktycznie już 27 kwietnia 1792 r. w Petersburgu, przeciwnicy reform zawiązali konfederację pod pretekstem zagrożonej wolności i przy pomocy Katarzyny II. Wezwane przez nich na pomoc wojska rosyjskie wkroczyły na ziemie Rzeczpospolitej, rozpoczynając wojnę polsko-rosyjską.

Konstytucja 3 Maja 1791, Ustawa Rządowa z dnia 3 maja – ustawa zasadnicza, uchwalona została na Sejmie Czteroletnim* przez Stronnictwo Patriotyczne*. Konstytucja była rezultatem kompromisu pomiędzy stronnictwami patriotycznym, a królewskim. Została zaprojektowana w celu zlikwidowania obecnych od dawna wad systemu politycznego Rzeczypospolitej Obojga Narodów i jej zlotej wolności, Konstytucja regulowała ustrój prawny Rzeczypospolitej, ustalała podstawy jej ustroju zgodnie z postulatami zwolenników reform. Poprzez zniesienie elekcji wolnej viritim* i wprowadzenie dziedziczności tronu, zniesienie liberum veto* i wprowadzenie w sejmie zasadę większości tzw. Konfederacji; umożliwiała rozbudowę administracji oraz stworzenie rządu w sensie nowożytnym, tzw. *Straż Praw, znacznie wzmacniała władzę państwa ograniczając władze i wpływ magnaterii na rządy krajem. Konstytucja wprowadziła polityczne zrównanie mieszczan i szlachty; między innymi poprzez przyznanie mieszczanom prawa neminem captivabimus* oraz prawa nabywania przez mieszczan dóbr ziemskich. Dopuszczała pełnomocników przedstawicielstw w sejmie w sprawach dotyczących miast i handlu. Stawiała chłopów pod ochronę prawa i rządu krajowego, łagodząc w ten sposób najgorsze nadużycia pańszczyzny.

Katarzyna II pozwalała panoszyć się targowiczanom na ziemiach polskich, ale ich rządy, w trakcie których ograbiali skarb państwa i obywateli, trwały tylko parę miesięcy po czym zostali przez carycę Katarzynę II, od rządów odsunięci. Rosja i Prusy doprowadziły do II rozbioru Polski.

Pomimo tej klęski i rozbioru Konstytucja 3 maja wpłynęła na późniejsze ruchy demokratyczne na świecie. Po utracie niepodległości w 1795, przez 123 lata rozbiorów przypominała Polakom o walce o niepodległość.

Konstytucja 3 maja była ostatnią wolą i testamentem gasnącej Ojczyzny

Hugo Kołłątaj

Konstytucja 3 maja miała być odpowiedzią na pogarszającą się sytuację wewnętrzną i międzynarodową Rzeczypospolitej, która jeszcze 150 lat wcześniej była jedną z największych potęg europejskich.

Światli pisarze i filozofowie polscy tamtego okresu wraz z postępową szlachtą opowiadali się za egzekucja praw* i wzywali do wprowadzenia gruntowych reform.

Podczas panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, ostatniego polskiego króla, zaczynało rozwijać się na ziemiach polskich oświecenie. Król przez powołanie ministerstwa skarbu i wojska oraz ustanowienie cła krajowego rozważnie zreformował ustrój kraju. Dyskutowano nad potrzebą gruntownych reform ustrojowych, a to nie leżało w interesie państw sąsiadujących. Powstanie silnej i potężnej Rzeczpospolitej stanowiło poważne zagrożenie.

 

 

Barbara H. Seemann – Trojnar

 

 

 

* Elekcja viritim (łac. electio viritim – wybór osobisty, viritim dosł. mężami) – elekcja, która oznaczała osobisty udział całej szlachty w wyborze króla. Elekcję viritim raz na zawsze ustanowi król Zygmunt I Stary dwoma statutami w latach 1530 i 1538

* liberum veto (łać. Wolne nie pozwalam)

* Neminem captivabimus nisi iure victum (łać. nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego) – zasada gwarantująca w Rzeczpospolitej nietykalność osobistą szlachcie. W 1791 przywilej rozszerzony na mieszczan z miast królewskich posiadających majątek ziemski

* egzekucja praw to ruch polityczny średniej szlachty, skonkretyzowany 1520 r. Szlachta domagała się ujednolicenia systemu obowiązujących praw, reformy administracji, skarbu państwa, sadownictwa i wojska, zwrotu nieprawnie trzymanych przez magnatów tzw. Królewszczyzn oraz ograniczenie praw i niektórych przywilejów kościoła. Chodziło przede wszystkim o suwerenność Polski wobec Rzymu.