Artykuły henrykowskie

Zygmunt August

Po bezpotomnej śmierci ostatniego z Jagiellonów, Zygmunta II Augusta w okresie pierwszego bezkrólewia, szlachta polska zwołała w styczniu 1573 do Warszawy Sejm Konwokacyjny, który ustalił miejsce i czas (maj 1573, błonia pod Warszawą) pierwszej elekcji Króla Rzeczy-pospolitej. Podczas trwania tego sejmu szlachta podjęła jeden z najbardziej niezwykłych dokumentów (uchwałę) czasów Rzeczypospolitej – Konfederację Generalną Warszawską. Akt Konfederacji, Pax dissidentium, datowany na 28 stycznia 1573, ale przyjęty w maju podczas elekcji Henryka Walezego, stanowił rodzaj deklaracji konsty-tucyjnej z najbardziej znanym pasusem wprowadzającym nakaz tolerancji religijnej. Gwarantował bezwarunkowy i wieczny spokój między wszystkimi różniącymi się w wierze, zapewniał dysydentom* znajdującym na ziemiach Rzeczypospolitej schronienie przed prześladowaniami jakim, w myśl obowiązującej zasady cuius regio eius religio*, podlegali w większości krajów ówczesnej Europy, równouprawnienie z katolikami i opiekę państwa.

Głosił zasady wolności sumienia i tolerancji dla szlachty, przyznawał szlachcie prawo sądzenia opornych chłopów. Wolność religijna w Rzeczypospolitej prowadziła do rozwoju nauki i sztuki. Rozwijała się sztuka drukarska – książki drukowane były w jezykach polskim, niemieckim i łacińskim. Akt Konfederacji Generalnej Warszawskiej, obok bezwarunkowego nakazu przestrzegania wolności sumienia i wyznania („Klejnot swobodnego sumienia“), co stanowiło ewenement w ówczesnym świecie, przede wszystkim zawierał niezwykle doniosłe deklaracje konstytucyjne dotyczące podstaw ustrojowych Rzeczypospolitej. Niepodzielność państwa, jego bezpieczeństwo, pokój wewnętrzny, sprawiedliwość i porządek prawny uznano jako dobro najwyższe. Elekcję viritim zatwierdzono jako formę wyboru głowy państwa przyczym kandydat na króla gwarantował szanowanie wszystkich praw, przywilejów i wolności jak również zobowiązywał się do nie podejmowania bez zgody sejmu decyzji w sprawach podatków, grzywien, zwoływania pospolitego ruszenia. Akt Konfederacji Generalnej stanowił zapowiedź uchwalenia ustawy zasadniczej, jaką stały się Artykuły henrykowskie, przyjęte 20 maja 1573 roku podczas sejmu elekcyjnego na polach Kamionu pod Warszawą. Ta, w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, Konstytucja zawierała normy określające zakres władzy królewskiej w Rzeczypospolitej i obowiązywała w niezmienionej formie przez dwieście lat do czasu uchwalenia w roku 1791 Konstytucji 3 Maja.

Artykuły henrykowskie stanowiły rodzaj stałej ustawy zasadniczej Rzeczy-pospolitej zaprzysięganej przez wszystkich nowo wstępujących na tron polski monarchów, począwszy od Henryka III Walezego i nazwane tak od jego imienia. Spisane w formie 21 artykułów przez szlachtę zebraną na sejmie elekcyjnym w roku 1573, na błoniach pod Warszawą zobowiązywały każdego wybranego w drodze elekcji króla do zatwierdzenia postanowień, które w gruncie rzeczy bardzo ograniczały jego władzę. Zatwierdzały one wolną elekcję*, zabraniały wypowiadania wojny i zwoływania pospolitego ruszenia bez zgody senatu, zabraniały nakładać podatki bez zgody sejmu. Zobowiązywały króla do zwoływania sejmu co dwa lata, a pieczę nad realizacją jego postanowień powierzono 16 senatorom rezydentom, wybieranym na sejmie. W razie naruszenia albo nieprzestrzegania przez króla praw i przywilejów szlacheckich, Artkuły henrykowskie dawały szlachcie prawo wypowiedzenia królowi posłuszeństwa (rokosz).

W odróżnieniu od Artykułów henrykowskich tzw. pacta conventa, układane na sejmie elekcyjnym, których uznanie było warunkiem elekcji, stanowiły umowę o charakterze publiczno – prawnym zawieraną między szlachtą, a nowo obranym królem. Umowa ta, zawierająca indywidualne zobowiązania elekta, dotyczyła zatwierdzania praw, polityki zagranicznej, obronności, spraw finansowych i podatkowych, finansowania oświaty, sprowadzania cudzoziemców do kraju i przekazywania im urzędów, spłaty długów. Od wyboru na tron polski Zygmunta III Wazy w roku 1587 różnica między pacta conventa, a Artykułami henry-kowskimi zaczęła zanikać. Od tego momentu pacta conventa oznaczały ogół warunków, jakie każdy król elekt jako warunek objęcia tronu zobowiązany był zaprzysiąc. Pacta conventa osłabiały stanowisko króla w państwie, ich głównym celem była jednakże ochrona Rzeczypospolitej przed wykorzystywaniem jej sił w interesach dynastycznych* elekcyjnych monarchów. W 1768 pacta conventa weszły w skład uchwalonych przez sejm praw kardynalnych.

Prawa kardynalne, sformuowane po raz pierwszy w XVII w. to prawa naczelne i zasadniczo niezmienne. Prawa gwarantujące przewagę szlachcie, chroniące jej interesów – wolnej elekcji, liberum veto* oraz interesów Kościoła katolickiego. Za prawa kardynalne uznano Artykuły henrykowskie i pacta conventa.

Barbara H. Seemann – Trojnar
Rycina: Jan Matejko, Poczet królów polskich

* słowo dysydent (łac.) oznacza siedzieć po przeciwnej stronie; nie zgadzać się

* Cuius regio, eius religio (łac.) – Czyj kraj, tego religia

* wolna elekcja – wybór monarchy na tron nieograniczony względami na dynastię* (w Polsce od 1572)

* Liberum Veto (łac.) – wolne nie pozwalam; prawo zezwalające jednemu posłowi na zerwanie sejmu i unieważnienie wszystkich jego uchwał

* dynastia (gr. dynasteia – władza) – szereg władców z jednego rodu

Bibliografia
Mieczysław Tomala: Polska – Niemcy, tysiąc lat sąsiedztwa
Doc. dr Tadeusz Łebkowski: Mały słownik historii Polski