Etapy rozwoju miasta średniowiecznego
Na terenach polskich osady miejskie tworzyły się w czasach kształtowania się feudalnego ustroju społeczno-gospodarczego. Wyodrębniamy dwa historyczne typy miast – miasto feudalne i miasto kapitalistyczne. W rozwoju miasta feudalnego rozróżnić można trzy etapy – powstanie miasta, jego rozwój i upadek. Najstarszą postacią miasta było tzw. podgrodzie, które w X i XI w. spełniało funkcje ośrodków produkcyjnych i lokalnej wymiany towarowej. Wraz z rozwojem produkcji i wymiany kształtował się targ i plac targowy, otoczony domami kupców i rzemieślników.
Domy w podgrodziach były drewniane, a budowano je z okrąglaków tzw. metoda zrębową. Nakładano okrąglaki poziomo jeden na drugim i zazębiano je na węglach za pomocą nacięć. Z czasem okrąglaki zastąpione zostały przez bierwiona* ciosane. Domy drewniane, kryte słomą. Najczęściej dwuizbowe, w jednej stał piec gliniany albo kamienny, które właśnie nauczono się budować. Budowle murowane w tym okresie to jedynie najważniejsze grody obronne, np. Wawel* w Krakowie albo budowle sakralne. Ze słabej wtedy znajomości budowy sklepień oraz z trudności wynikających ze stosowania ciężkiego, kamiennego tworzywa, do budowy wykorzystywano ciężki i zwarty styl romański.
Rozwój gospodarki towarowej na wsi oraz napływ ludności ze wsi do miast przyczynił się w XIV i XV w. do poważnego ich wzrostu. Dzięki zastosowaniu cegły, zaprawy murarskiej, kielni murarskiej, transportowi pionowemu materiałów budowlanych za pomocą bloków oraz poznanie nowych umiejętności, umożliwiło ówczesnym budowniczym nowe rozwiązania konstrukcyjne. Zabudowa miast ówczesnych, z wąskimi i błotnistymi uliczkami, była ciasna. Na środku rynku stał ratusz z sukiennicami, z kramami rzemieślniczymi. Domy wysokie, murowane z wieloma pomieszczeniami, należały do patrycjatu. Biedniejsi mieszkali w domach drewnianych, a pod murami fortyfikacji miasta gnieździła się biedota. W Krakowie i Wrocławiu budowano już chodniki kamienne, ulice wykładano okrąglakami. Istniały już wodociągi zastępujące prymitywne studnie.
Proces kształtowania się miasta gotyckiego, otoczonego murami, z regularną zabudową szczytowych domów, z zabudową klasztorną, centralnie usytuowanym rynkiem z ratuszem trwał ponad 200 lat. Już w XIII w. z miastem wiązało się ukształtowanie się innego niż na wsi, społeczeństwa oraz środowiska artystycznego tak twórców, jak odbiorców. Mieszkańcy miasta prowadzili inny tryb życia, odpoczynku i rozrywki; dynamiczne i dalekosiężne kontakty międzyludzkie ułatwiały przepływ informacji, wymianę idei i myśli. To w miastach formowały się nowe pojęcia i modyfikacja wzorów życia, w dużym stopniu dorównującym środowiskom dworskim. Pieniądz był miernikiem wartości człowieka, przed każdym członkiem gminy otwierała się możliwość społecznego awansu poprzez zdobycie majątku. Ważnym czynnikiem była niezależność mieszkańców w życiu prywatnym i zawodowym. Mieszkańcy wybierali władze miejskie: radę miejską z burmistrzem na czele oraz ławę sądową. Rajcowie – członkowie rady, ustalali prawa i wysokość podatków, decydowali w sprawach handlu. Najważniejszym i najwyższym urzędnikiem w mieście był burmistrz. Chociaż głównym czynnikiem w fazie powstawania miasta było rzemiosło, do coraz większego znaczenia dochodził handel. To w miastach coraz częściej powstawały korporacje miejskie, cechy rzemieślnicze, rożnego rodzaju bractwa oraz handlowe gildie*. Zorganizowani w nich kupcy monopolizowali wymianę i kredyt pieniężny tak na rynku lokalnym, tak w handlu zagranicznym. A sprzyjały temu różne przywileje miast jak niezwykle ważny dla rozwoju, przywilej składu czy przywilej bicia własnej monety.
To w miastach rozwijała się wiedza także prawnicza, a co za tym idzie rozpowszechnianie się dokumentów pisanych co z kolei wiązało się z upowszechnieniem znajomości pisma oraz organizacji kancelarii miejskich. Zakładano szkoły o wyższym poziomie nauczania; rozwijała się kultura sakralna i świecka.
W drugiej poł. XVI w. następuje rozwój gospodarki folwarcznej, zachodziły przemiany w rolnictwie. Produkcja przemysłowa i lokalna wymiana zaczęła przenosić się z miasta na folwark. Handel zagraniczny, przede wszystkim zbożem, skupiał się w ręku szlachty. Miasto zaczęło upadać. Trudną sytuacje miast pogorszyły wojny XVII w. Zaczęły powstawać tzw. jurydyki* warsztatów rzemieślniczych, łamiąc przy tym monopol cechowy. Tam tez głownie gromadził się plebs*. Na przedmieściach miast powstawały klasztory, zajazdy, ale i pańskie rezydencje; to przedmieścia miast rozwijały się do ośrodków życia kulturalnego, politycznego i przemysłowego. Powstawały miasta rezydencje, których ośrodkiem był pałac magnacki, nie centrum handlowo-przemysłowe. Miasto feudalne straciło warunki bytu co doprowadziło do stopniowego jego upadku.
Barbara H. Seemann – Trojnar
* bierwiono – pień drzewa oczyszczony z kory i gałęzi
* Wawel – wzgórze Wawelskie, na którym wzniesiono rezydencje obronną, siedzibę polskich królów. Dzisiaj muzeum Państwowe Zbiory Sztuki – Zamek Królewski na Wawelu. Najważniejszy zamek w Polsce
* Gildia – związek albo konfraternia (współbractwo); w średniowiecznej Europie stowarzyszenie o charakterze obronnym, religijnym lub towarzyskim
* Jurydyka (łac. iuridicus – prawny) to osada założona na miejskich gruntach królewskich, niepodlegająca władzom miejskim ani miejskiemu sądownictwu. Właścicielami jurydyk była szlachta, a szczególnie rozwinęły się one po zniesieniu w 1550 r. ograniczeń dla szlachty na kupowanie gruntów i domów w miastach. Ostatecznie zlikwidowane przez Sejm Czteroletni 17. IV. 1791 r.
* plebs – najniższa, pozbawiona praw warstwa społeczna w polskich miastach średniowiecznych. Zaliczano do plebsu drobnych rzemieślników, czeladników, ubogich wyrobników, zbiegłych chłopów. Pozostawał plebs w antagonistycznych stosunkach z bogatym mieszczaństwem
Bibliografia Janusz Kębłowski: Dzieje sztuki polskiej Doc. dr. Tadeusz Łepkowski: Mały słownik historii Polski Praca zbiorowa: Konfrontacje historyczne – Polska w epoce odrodzenia, red. Andrzej Wyczański