Historia literatury polskiej – Średniowiecze
Wyraz literatura w języku polskim ma dwojakie znaczenie – z jednej strony ma bardzo szeroki zakres, bo obejmuje cały dorobek piśmienniczy. Z drugiej jednak ma znacznie węższe znaczenie bo obejmuje tylko tzw. literaturę piękną, tzn. utwory o wartości estetycznej. Jest to tak zwana literatura piękna, której cechą i zadaniem jest wywoływanie w czytelniku wzruszeń estetycznych. Właśnie dlatego jest literatura jednym z działów sztuki. Literatura określana jest często jako sztuka słowa, bo dla pisarza czy poety środkiem artystcznego wyrazu jest słowo, a w rozumieniu szerszym – język. Język spełnia też zadanie zasadnicze, tzn. na co dzień jest środkiem porozumiewania się między ludźmi, wyrażania co czują i myślą.
Jeśli słowo budzi w czytelniku zamierzone przez artystę wrażenia estetyczne określany jest wtedy jako język literacki. Jednak granicę między językiem literackim, a codziennym bardzo trudno jest ustalić bo przecież warstwy oświecone używają pięknego języka literackiego na codzień; ma więc on wpływ na język codzienny tychże ludzi ogromny – wzbogaca i uprzyjemnia życie człowieka w najszlachetniejszym tego słowa znaczeniu. Od najdawniejszych czasów literatura posługiwała się językiem międzynarodowym; był nim język łaciński. Łacina była językiem wykładowym i głównym przedmiotem nauczania w szkołach średniowiecza. Szkolnictwo w średniowieczu organizowane było przez Kościół i jemu całkowicie podporządkowane, a nauczycielami w szkołach byli wyłącznie księża. Zgodnie ze średniowiecznym poglądem na świat również na sztuce odbiła się charakterystyczna dla tego okresu postawa – asceza. W każdym rodzaju sztuki średniowiecza zauważyć można dążenie do lekceważenia rzeczywistości. Artysta średniowieczny szukał natchnienia i piękna poza światem doczesnym. Dusza ludzka kierowała się ku Bogu, nie przyziemnej doczesności. Również w utworach literackich średniowiecznych główną rolę grała wyobraźnia – wielbiona była dusza człowiecza, dążenie do ideału i doskonałości. W architekturze Średniowiecza dominować zacząl styl gotycki, wysokie, smukłe wieże symbolizujące wznoszenie się duszy ludzkiej do Boga, źródłem natchnień poetyckich stały się przeżycia religijne. Dlatego też na bogaty dorobek literatury średniowiecznej składa się bogata liryka religijna, legendy i misteria. W panującym wtedy ustroju feudalnym ogromną rolę odgrywało rycerstwo tak więc poezja rycerska opiewała wzniosłe czyny wiernych kościołowi, panu feudalnemu i damie serca, rycerzy. Niezwykle bogatym działem literatury Średniowiecza była poezja dworska. Wyrosła na podłożu kultury obyczajowej, której ośrodkiem były dwory królewskie i magnackie, jej głównym tematem była wyidealizowana miłość do kobiety.
Polska literatura średniowieczna w porównaniu z innymi krajami ówczesnej Europy była dosyć uboga, do tego rozwinęła się dosyć późno i składała się niemal wyłącznie z poezji o tematyce religijnej, pisanej łaciną. Działo się tak dlatego, że przez całe średniowiecze w Polsce warstwą oświeconą było duchowieństwo; mieszczaństwo było za słabe i raczej innej narodowości, warunki materialne rycerstwa nie były dobre i wysoki poziom kulturalny osiągnęło ono dopiero pod koniec średniowiecza.
Najstarszych zabytków piśmiennictwa polskiego, historiografii, tak pod względem treści jak języka nie można zaliczać do literatury pięknej, natomiast jest ona interesująca ze względu na wartość zabytkową – pozwala bowiem poznawać początki kultury polskiej i polskiego piśmiennictwa. Najstarszymi zabytkami tego typu są tzw. roczniki. Składały się one z krótkich notatek o treści historycznej; pisane przez mnichów w klasztorach były (i są) jedynym źródłem wiadomości o tamtych czasach.
Kronika Gallusa jest pierwszą kronika z w. XII. Chociaż Gall Anonim był cudzoziemcem w bardzo szczegółowy sposób opisał dzieje władców państwa polskiego od Popiela do Bolesława Krzywoustego. Przyjemna forma wykładu sprawia, że ta pierwsza historia Polski posiadała również cechy epickiego poematu, który zaciekawia i bawi jednocześnie. Żadna z późniejszych kronik średniowiecznych nie została napisana z równym talentem.
Wincenty Kadłubek spisał swoją kronikę o dziejach Polski w czterech księgach w początkach XIII w. – od czasów bajecznych do roku 1206. Jako pierwszy spisał legendę o Krakusie i Wandzie. Nie posiada ona zbyt wielkiego znaczenia historycznego, ponieważ Kadłubek, zwolennik zwierzchnictwa i dominacji Kościoła stronniczo przedstawia fakty tamtej epoki. Na uwagę potomnych jego kronika zasługuje ze względu na formę i język. Jest charakterystycznym przykładem średniowiecznej łaciny.
Janko z Czarnkowa, podkanclerz króla Kazimierza Wielkiego wybrał dla swojej kroniki formę pamiętników. Chociaż zawiera żywy opis faktów kronika ma jednak charakter subiektywny.
Jan Długosz jest autorem prawdziwego dzieła, opisującego dzieje Polski i świadczące zarazem o wysokim rozwoju życia umysłowego Polski średniowiecznej. Kronika, napisana już pod koniec polskiego Średniowiecza, kiedy z Europy zaczęły do nas docierać wpływy nowego prądu umysłowego, humanizmu, zawierała wszystkie cechy średniowiecznej kroniki: ściśle chronologiczny układ, dowolność w uzupełnianiu faktów, dokładne opisywanie wypadków, obok celów poznawczych zawierała również cele dydaktyczne. Kronika Jana Długosza była najbardziej krytyczna ze wszystkich, przewyższył też Długosz wszystkich swoich poprzedników wiedzą historyczną i dokładnością zbioru materiałów. Dla historyków jej wartość źródłowa jest największa.
Znaczenie iście zabytkowe mają:
Kazania świętokrzyskie (XIII w.) i gnieźnieńskie (XIV w.). Są to najstarsze dokumenty prozy polskiej
Psałterz floriański ( XIV w.) najstarszy zachowany przekład Psalmów Dawida w trzech językach: łacińskim, polskim i niemieckim
Psałterz puławski (nazwa pochodzi od miejsca jego przechowania – biblioteka Czartoryskich w Puławach)
Biblia Szarospatacka (nazwa pochodzi od miejsca przechowywania rękopisu w mieście Szaros-Patak na Węgrzech)
Rozmyślania przemyskie, czyli Żywot Najświętszej Rodziny, rękopis najbardziej wartościowy ze względu na język i pod względem literackim. Jako rodzaj literacki należy do typowych dla średniowiecza apokryfów. Apokryfy to rodzaj powieści fantastycznych, osnutych na wiadomościach historycznych o życiu świętych, wzbogaconych fantazją autora. Najbardziej znaną tego typu powieścią jest powieść o Aleksandrze Macedońskim.
Najstarsze zabytki polskiej poezji średniowiecza są wyrazem szczerych uczuć religijnych oddanych w kunsztownej formie:
Pieśń Bogurodzica jest najstarszą znaną polską pieśnią religijną (XIII w., ponieważ autorstwo przypisywane jest św. Wojciechowi więc datować ją należy na X wiek). Odznacza się wielce kunsztowną budową zwrotek i układem rymów. W wieku XV stała się niejako hymnem narodowym i pieśnią bojową rycerstwa polskiego, śpiewaną przed bitwą o ubłaganie zwycięstwa. Rycerstwo polskie śpiewało ją w 1410 r. przed bitwą pod Grunwaldem, 1444 r. przed bitwą pod Warną i podczas uroczystych nabożeństw. Od XVI w. coraz bardziej popadała w zapomnienie do tego stopnia, że w XVIII w. władze duchowe wydały nakaz śpiewania pieśni co niedziela przy trumnie św. Wojciecha w katedrze gnieźnieńskiej aby ocalić ją od całkowitego zapomnienia. Najstarszy znany odpis pieśni pochodzi z w XV.
Zachowane pieśni religijne z XIV i XV w. to Pieśń o męce Pańskiej, Skarga Matki Boskiej pod Krzyżem, Zołtarz Jezusów (o męce Pańskiej), Pieśń o Duchu Świętym, Legenda o Świętym Aleksym.
Na szczególną uwagę zasługuje Rozmowa Mistrza ze Śmiercią, wiersz z tamtego okresu o bogatej treści satyrycznej spełnia rolę dokumentu obyczajowego – humorystycznie, ale i złośliwie zarazem charakteryzuje przekupnych sędziów, rozpustnice, lekarzy, oszustów i kler źle spełniający swoje obowiązki.
Jednak źródła pisane dla wczesnopiastowskiego okresu dziejów Polski przedstawiają się raczej skromnie i trudno się temu dziwić, bo w/w rodzima historiografia rozpoczyna się dopiero w XII w. Z Polską jako państwem związane są dzieła pisane ręką obcych autorów, poświęcone św. Wojciechowi czy Ottonowi z Bambergu. Wzmianki o Polsce to niedokładna i stronnicza Kronika Thietmara, biskupa z Meseburga, obce źródła historiograficzne czy wreszcie zapiski kupców i geografów arabskich: Ibn-Rusty, Al-Masudi czy Ibrahima ibn-Jakuba. Zachowały się również niektóre źródła dyplomatyczne, np. Dagome Judex, dokument praski z roku 1086, list Matyldy Szwabskiej do Mieszka II, list papieża Grzegorza VII do Bolesława Szczodrego, dwie bulle Innocentego II. W XI w. na dworze Kazimierza Odnowiciela powstał zwód rocznikarski, który objął większość wcześniejszych zapisek, a powstanie takiego zwodu świadczy o potrzebie utrwalenia własnej tradycji państwowej, jaka wytworzyła się w krakowskim środowisku dworskim. Oprócz roczników znane są jeszcze kalendarze, które będąc nieodzowną częścią mszału zawierały chronologiczny zapis świąt ruchomych i stałych.
Barbara H. Seemann – Trojnar
Bibliografia
Tadeusz Manteuffel: Polska pierwszych Piastów
Teofil Wojeński: Historia literatury polskiej