Krzyże pokutne na Ziemi Rybnickiej

Krzyże pokutne nie są pełnowartościowymi dziełami sztuki; nierozłącznie związane z polskim krajobrazem są zapowiedzią późniejszej rzeźby przydrożnej, zabytki pradawnego zwyczaju stanowiły formę pojednania pomiędzy rodziną zabitego, a zabójcy. Kara postawienia krzyża pokutnego nie była karą sądową; stanowiła raczej tzw. karę prywatną, swego rodzaju umowę – pojednanie, które zabójca spełniał wobec rodziny ofiary. Rodzina zabitego godziła się w zamian za karę sądową dla zabójcy na zaproponowaną ugodę w skład której wchodziło zapłacenie pewnej sumy za głowę zabitego i spełnienie pokuty.

Pokuta mogła obejmować spełnienia różnego rodzaju obowiązków: odbyć boso pieszą pielgrzymkę do świętego miejsca, zapłacenia pewnej sumy na rzecz kościoła, mogła wymagać leżenia plackiem na posadce kościelnej przez określoną ilość niedziel. Wierzono, że duch zamordowanego rozgniewany błądzi koło miejsca zbrodni, póki nie zostanie pomszczony przez rodzinę. Postawienie krzyża pokutnego w miejscu popełnienia zbrodni stanowiło ostatni punkt pokuty. Rodzina zabójcy dotrzymywala danej umowy z obawy przed zemstą rodziny zabitego, a zabójca stawiając krzyż ratował w ten sposób własną skórę. Taki rodzaj pojednania obejmował tylko uprzywilejowane warstwy społeczeństwa feudalnego.

Pod względem formy należą krzyże pokutne do najstarszych reliktów prymitywnej rzeźby; wyglądem swym przypominają prymitywnie odkute głazy z początków etapu opanowania przez człowieka obróbki kamienia. Wykuwał go przecież morderca, który w życiu codziennym raczej nie zajmował sie kamie-niarstwem, a głównym celem było uzyskanie formy krzyża. Dlatego też krzyże pokutne (na Górnym Śląsku wykuwane głównie z piaskowca) mają ramiona różnej długości, szerokości i na dodatek na różnej względem siebie wysokości. Wszystkie są dziełami o indywidualnym charakterze. Na niektórych krzyżach wyryte zostały różne znaki i napisy, daty. Można przyjąć, że to morderca wyrył na krzyżu narzędzie zbrodni; wyryta data może oznaczać czas spełnienia pokuty.

Dlaczego krzyże pokutne? Nie były obiektem żadnego kultu, nikt się nimi nie zajmował, nikt nie przynosił im kwiatów, a i dzisiaj zapomniane, nie pielęg-nowane, stoją czesto wśrod chwastów. Kiedy w XVI wieku zabójstwo zaliczone zostało do przestępstw ściganych z urzędu, kary prywatne zaczęły tracić na znaczeniu na rzecz kar publicznych, zwyczaj stawiania krzyży pokutnych powoli zaczął zanikać. Dzisiaj nikt już nie stawia krzyży pokutnych; dzisiaj utrwalił się zwyczaj stawiania krzyży na poboczach dróg w miejscach, gdzie zadrzył się śmiertelny wypadek.

Zgodnie z pradawnym obyczajem.

Barbara H. Seemann – Trojnar

Bibliografia
Prof. Innocenty Libura: Kroniki Rybnickie, Gawęda o ziemi Rybnickiej