Ordery Rzeczpospolitej

Order Orła Białego

Order Orła Białego, najstarszy i najwyższy order polski ustanowiony został przez króla polskiego, Augusta II. Mocnego, Sasa.

W Polsce ordery pojawiają się stosunkowo późno, dopiero na początku XVIII wieku. Główną przeszkodą we wcześniejszym wprowadzeniou orderów w Polsce były właściwości ustrojowe Rzeczpospolitej szlacheckiej. Idea równości i wolności szlacheckiej wykluczała stosowanie tej formy wyróżnień, które zdaniem szlachty zagrozić mogły konsekwentnie przez nią bronionych przywilejom. Królowie nagradzali za zasługi dla państwa drogocennymi medalami, miały one jednak charakter prywatny, jako że nie towarzyszył im żaden statut. Pierwszą próbę ustanowienia orderu podjął król Władysław IV (1632-1648). Doradca królewski, podskarbi nadworny koronny, Jerzy Ossolińsk zaproponował królowi utworzenia zgromadzenia kawalerów Orderu Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny.

Chciano za jego pomocą skupić wokół króla oddanych mu katolików, popie-rających antyturecką politykę króla. W 1633 r. Jerzy Ossoliński przedstawił w Rzymie papieżowi Urbanowi VIII, opracowaną ustawę orderu. Następnego roku papież ustawę zatwierdził i pobłogosławił króla i jego strój orderowy. Po ogłoszeniu decyzji króla o wprowadzeniu statutu orderu natychmiast zarea-gowała opozyja szlachty i magnatów. Stojący na jej czele wojewoda wileński wielki hetman litewski, kalwin Krzysztof Radziwiłł, opracował specjalny memoriał i podjął przeciw planom króla zdecydowaną kampanię “antyorderową“. Była ona na tyle skuteczna, że król odroczył decyzję w sprawie nadań, a w roku 1638 pisemnie zaręczył, że nigdy nie będzie ustanawiał orderów bez zgody sejmu. Sprawa pierwszego polskiego orderu upadła. Dopiero w XVIII w. zostają ustanowione trzy polskie ordery: Order Orła Białego, Order Św. Stanisława, Order Virtuti Militari. Wszystkie trzy ordery przetrwały do upadku powstania listopadowego (1830-1831). Order Orła Białego i Order Virtuti Militari zostały wskrzesone po odzyskaniu niepodległości Polski w 1918 roku.

Order Orła Białego zawsze należał do wyróżnień wybitnych i rzadkich. Niektórzy łączą jego powstanie z datą 1 listopada 1705 r., kiedy to August II. rozdał swym stronnikom, zanim spotkał się z carem Piotrem I., złote medale, na których awersie widniał Orzeł Biały i napis: Pro Fide, Rege et Lege (za Wiarę, Króla i Prawo) a na rewersie inicjały króla A.R (Augustus Rex). Krzyż wykonany był ze złota, jego ramiona pokrywała czerwona emalia z białymi brzegami. Pośrodku krzyża stał orzeł biały w koronie, pomiędzy jego ramionami znajdowały się faliste promienie wysadzane diamentami, zdobiących również jego osiem rogów. Order nie posiadał statutu wydanego w formie pisemnej, lecz kawalerów obowiązywały prawa zwyczajowe, ustalone osobiście przez króla. W epoce saskiej Order Orła Białego należał do odznaczeń wielce cenionych w Europie i stawiany był wyżej w hierarchii orderowej niż ówczesne wysokie i najznakomitsze ordery europejskie, takie jak: Order Słonia (Dania, 1464 r.), Order Orła Czarnego (Prusy, 1701 r.) czy Order Św. Andrzeja (Rosja, 1698 r.). Wyżej stawiano jedynie Order Złotego Runa (1429 r.). Za panowania Sasów Order Orla Bialego przyznawano jedynie senatorom i dopiero pod koniec swego panowania August III. zwiększył liczbę nadań. Po upadku Powstania Listopadowego, ukazem carskim z 29 listopada 1831 r. włączony został do orderów rosyjskich i zaszeregowany w tej hierarchii na trzecim miejscu.

Order  Świętego Stanisława

Order Św. Stanisława ustanowiony został 7 maja 1765 r. przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W tym samym dniu ogłoszono statut orderu, w którym ustalony został wygląd orderu, gwiazdy i wstęgi wraz z jego dewizą Praemiando Incitat, tzn. Nagradzając zachęca. Na podstawie statutu liczba kawalerów nie mogła przekroczyć liczby stu osób, za wyjątkiem króla, kawalerów Orderu Orła Białego i cudzoziemców. Warunkiem nadania orderu był udowodniony rodowód szlachecki od czterech pokoleń po mieczu i kądzieli. Powinnością kawalerów orderu była wierność królowi i Rzeczpospolitej oraz wspieranie ubogich. Po upadku Powstania Listopadowego nakazem cara Mikołaj I z dnia 29 listopada 1831 r. Order Św. Stanisława włączony został do systemu orderów rosyjskich, gdzie zajął wyznaczone mu ósme, ostatnie miejsce w hierarchii.

Order Krzyża Wojskowego zwany później Orderem Virtuti Militari ustanowiony został przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego  w roku 1792. Jego początki przypadły na okres dramatycznych wydarzeń w Polsce. Po uchwaleniu w 1791 r. Konstytucji 3 Maja jej przeciwnicy, część magnaterii polskiej, ogłosili 14 maja 1792 r. konfederację w Targowicy i zwrócili się o pomoc do Rosji, co dało jej pretekst do zbrojnej interwencji. Rozpoczęła się wojna w obronie Konstytucji. Inicjatorem Orderu Virtuti Militari był bratanek króla – ks. Józef Poniatowski, dowódca armii królewskiej, która 18 czerwca 1792 r. odniosła  pierwsze zwycięstwo w bitwie pod Zieleńcami. Pierwsze odznaki wysłał król w pośpiechu z Warszawy do obozu Ostrogu na Ukrainie. Na awersie orderu widniała korona królewska, pod nią monogram królewski SAR (Stanislaus Augustus Rex), na rewersie umieszczony był napis Virtuti Militari (cnocie wojskowej). Król Stanisław August i ks. Józef w największym pośpiechu i tajemnicy przygotowali statut orderu, na mocy którego order nie był przyznawany za wysługę lat w armii, ale wyłącznie za wybitne czyny dokonane na polu walki. Tymczasem dalsze losy Orderu Virtuti Militari odzwierciedlają tragiczne losy państwa. W sierpniu 1792 r. targowiczanie ogłosili uniwersał, zakazujący noszenia odznak orderu pod groźbą najsurowszych kar, z utratą rangi włącznie. Większość wojskowych oburzona bezprawiem nie stosowała się do rozporządzeń, a na skutek licznych i ostrych protestów Sejm Grodzieński w listopadzie 1793 r. przywrócił order. Niestety, na kategoryczne żądanie Katarzyny II, Rada Nieustająca dnia 7 listopada 1794 r. unieważniła order ostatecznie.

Burzliwe i dramatyczne były dzieje pierwszego polskiego orderu wojskowego w okresie I Rzeczpospolitej. Jego głęboko patriotyczny charakter na długo pozostał w pamięci narodowej. Medale i krzyże Orderu Virtuti Militari z XVIII w. zajmują szczególnie honorowe miejsce wśród odznaczeń polskich. Narodziły się przecież z wiary w konieczność i słuszność walki z obcą przemocą.

Gwiazda Orderu Virtuti Militari

Z biegiem lat medale i krzyże Orderu Virtuti Militari stały się świadectwem i symbolem oporu i nadziei narodu polskiego.

Barbara H. Seemann – Trojnar
Zdjęcia: Polskie ordery i odznaczenia

Bibliografia
Wanda Bigoszewska: Polskie ordery i odznaczenia