Pieniądze w Polsce

Pierwsze polskie pieniądze pojawiły już się pod koniec X wieku. Wcześniej posługiwano się pieniędzmi obcymi: rzymskimi (I-II w.p.n.e.), arabskimi (IX-X w.) czy zachod-nioeuropejskimi (ok. 950). Prócz pieniędzy środkami płatniczymi były również skóry, futra, bydło, sukna, sól. Taki system wymienny funkcjonował znakomicie do wieku XIII. Bicie własnych monet zapoczątkował Mieszko I., a były to tzw. denary grube, wytwarzane na wzór monet obcych. W wieku XI nastąpił spadek wartości tych monet, a podstawą systemu pieniężnego była grzywna polska. W wieku XIII nadal wybijano tzw. denary cienkie, ale ponieważ z tej samej ilości srebra wybijano coraz więcej monet spadała jego wartość, a tym samym wartość wybijanych monet. Bite denary tak były cieniutkie, że tylko z jednej ich strony możliwym było wybijać stemple.

Niestety, spadek wartości pieniądza miał bardzo niekorzystny wpływ na rozwój gospodarki, przede wszystkim handlu. Z początkiem wieku XIV, wzorując się na zachodzie Europy, wprowadzono w Polsce tzw. system groszowy. Jednak ostateczną reformę systemu pieniężnego przeprowadził Kazimierz Wielki przyjmując za podstawę systemu monetarnego tzw. grzywnę krakowską o wartości 197 g srebra. Równocześnie coraz bardziej na znaczeniu zaczęły nabierać wysokowar-tościowe monety złote, najczęściej były to węgierskie dukaty. Pomimo obowiązującego systemu groszowego wartość pięniądza ciągle malała również z powodu chaosu monetarnego, jaki panował na terenie państwa polskiego. W Prusach, w Gdańsku i na Litwie w obiegu znajdowały się inne monety niż w Koronie, co bardzo utrudniało rozwój wzajemnych kontaktów gospodarczych. Lata 1526-1528 to lata gruntownej reformy sytemu monetarnego w Koronie, obowiązującego w Prusach i w Gdańsku. Na Litwie system ten obowiązywał dopiero od 1569. Przyjęto wtedy system złotowy, co oznaczało: 1 złoty polski = 5 szóstaków = 10 trojaków = 30 groszy (Andrzej Wyrobisz, Mały słownik historii Polski – Pieniądz, str. 527). Ustalono też, że 1 grosz jest równowarty 0,77 g srebra. Reformy systemu monetarnego ustabilizowały na pewien czas ustrój pieniężny w Polsce, jednak następny kryzys nastąpił za czasów Zygmunta III Wazy, kiedy to znacznie obniżona została wartość srebra w monetach. W tym samym okresie masowo zaczęły się pojawiać bezwartościowe monety niemieckie, które wypierały z obiegu monety polskie. Po wojnach szwedzkich (XVII w.) skarbce królewskie były puste co było powodem wydania królewskiego zezwolenia na obniżenie wartości srebra w monetach. Jednak rzeczywistym powodem kryzysu okazały się afery monetarne z r. 1659, kiedy to Tytus L. Burattini* otrzymał w dzierżawę królewskie mennice, w których bijąc pieniądz w nadmiernej ilości i o niskiej zawartości kruszcu (tzw. Boratynki) stał się współodpowiedzialny za kryzys monetarny i z r. 1663, kiedy to niejaki Tymff rozpoczął masowe wybijanie monet o bardzo niskiej wartości srebra (tzw. tymfy). Ale rzeczywisty kryzys systemu monetarnego w Polsce nadszedl za czasów Augusta III Sasa, kiedy to podczas wojny siedmioletniej Prusacy zdobyli stemple do wybijania polskich monet i zalali Polskę fałszywymi, nic nie wartymi, monetami. W roku 1766 przeprowadzono zasadniczą reformę monetarną a za podstawę ustroju pieniężnego przyjęto grzywnę kolońską o wartości 233,8 g srebra. Projekt Stanisława Augusta o wypuszczeniu na rynek pieniędzy papierowych zrelizowano podczas insurekcji kościuszkowskiej kiedy to komisja biletów skarbowych pod przewodnictwem bankiera A. Kapostasa włączyła do obiegu 8 mln papierowych złotych polskich. Ich wartość zabezpieczały dobra skarbowe, a w obiegu były tylko podczas powstania.

Korona austriacka

Banknoty ruskie (1909)

W czasie rozbiorów każdy zaborca na swoim terenie wprowadził własny system monetarny; Prusacy talary, Austriacy złoty reński. Jednak polski system monetarny nie do końca zaniknął: złoty polski nadal był używany jako pieniądz obrachunkowy albo obiegowy. W roku 1810 na terenie Księstwa Warszawskiego zaczęto bić monety dostosowane do obiegowych monet pruskich nadając im jednocześnie nazewnictwo monet z czasów stanisławow-skich. Po 1815 Austria wprowadziła na terenie Galicji tzw. Konwencyjną monetę austriacką, a do 1846 rolę pięniądza obrachunkowego pełnił złoty polski. W zaborze pruskim obowiązywał talar, a od reformy z lat 1871-73, której celem było ujednolicenie systemu pieniężnego na terenie całego państwa niemieckiego, pieniądzem obiegowym była marka. 1834 na terenie Królestwa Polskiego wprowadzono funt rosyjski przy czym wartość pieniędzy uzależniona była od wartości rubla. Z końcem wieku XIX w Rosji wprowadzono do obiegu złotą monetę. System ten przetrwał w na terenie Królestwa Polskiego i Galicji do wybuchu pierwszej wojny światowej. W czasie pierwszej wojny światowej na ziemiach polskich pieniędzmi obiegowymi były (przeważnie papierowe) pieniądze rosyjskie, austriackie i niemieckie i utrzymywały się długo po wojnie, mimo że już w 1918 r. na terenie całego państwa uznano markę polską za obowiazujący środek płatniczy.

Banknoty, Polska (1929)

Niestety marka polska, która dopiero w 1922 r. została wyłącznym środkiem płatniczym, na skutek trudnej sytuacji politycznej i ekonomicznej kraju, ale przede wszystkim w obliczu niedoboru przychodów państwowych uległa gwałtownej inflacji. Przyjęte w 1924 r. przez rząd Władysława Grabskiego* reformy skarbowe powstrzymały inflację; były również podstawą reformy walutowej, mocą której markę zastąpiono złotym (1zł=100 gr), którego wartość zabezpieczały rezerwy złota i dewiz. Utworzony w 1924 r. Bank Polski, dla wprowadzenia w życie refomy złotego uzyskał wyłączne prawo eminsji banknotów.

Reichsmark (1942)

W latach okupacji niemieckiej (1939-1945) na terenach polskich włączonych do Rzeszy obowiązywał niemiecki system monetarny, a pieniądzem obiegowym były marki niemieckie. Na terenie Generalnej Guberni do 1940 r. obowiązywały przedwojenne złote polskie oraz tzw. Reichskreditkassen-scheine, które po pewnym czasie wymieniono na własną walutę GG, tzn. złote emitowane przez Bank Emisyjny, których podstwą emisji były marki dostarczane głównie przez wojsko. Gwałtowna inflacja nastąpiła w r. 1941 (wojna niemiecko-radziecka), kiedy to Niemcy na masową skalę zaczęli z GG wywozić na front i do Niemiec artykuły spożywcze i przemysłowe opłacając ten export w złotówkach emitowanych bez żadnych ograniczeń. Ogromnej emisji nie towarzyszył absolutnie żaden wzrost masy towarowej na rynku, równocześnie z Polski wywożono coraz wiecej towarów płacąc za nie bezwartościowymi pieniędzmi. Był to następny przejaw prowadzonej przez Niemców wojny kosztem obrabiania ludności polskiej.

Banknoty, Polska (1946)

Po wojnie, w latach 1944-45, pieniędzmi obiegowymi w Polsce były złote okupacyjne, marki niemieckie i ruble. 1945 wydany został dekret o wymianie pieniędzy z czasów okupacji niemieckiej; 15 stycznia został powołany do życia Narodowy Bank Polski, którego zadaniem było emitowanie nowych bank-notów, przy czym bez odgraniczeń wymieniano tylko ruble, a marki do wysokości 500 zł na osobę dorosłą. Nadwyżkę przyjmowano do depozytu. Ustawa z 1950, regulująca system monetarny w Polsce zabezpieczała wartość pieniędzy masą towarową wytwarzaną przez przedsiębiorstwa i realizowaną po cenach ustalanych przez państwo (Andrzej Wyrobisz, Mały słownik historii Polski – Pieniądz, str. 530).

Banknoty, Polska (1994)

Trwająca w latach osiemdziesiątych oraz na początku lat dziewięćdziesiątych inflacja doprowadziła do wprowadzania do obiegu coraz to wyższych nomi-nałów, aż do banknotu o nominale 2 mln złotych z 1992 (z wizerunkiem Ignacego Paderewskiego). Stabilizacja gospodarcza, będąca rezultatem planu Balcerowicza z 1989 stworzyła podstawy do denominacji, która weszła w życie 1995. Wprowadzono wtedy do obiegu banknoty z serii królewskiej, obowiązujące aktualnie (wikipedia.pl).

* Tytus Liwiusz Burattini, Włoch mieszkający w Polsce, w 1650 r. mianowany królewskim architektem i budowniczym (Pałac Kazimierzowski przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie)

* Władysław Grabski (1874-1938), polski polityk, ekonomista i historyk, w latach 1919-1920 był ministrem skarbu. W roku 1924 przeprowadził refomę skarbową i założył Bank Polski

Bibliografia:
Andrzej Wyrobisz: Mały słownik historii Polski – Pieniądz

Veröffentlicht unter Historia