Warszawa
Syrenka warszawska
Najstarsze osadnictwo na terenie dzisiejszej Warszawy i okolic skoncentrowane na prawym brzegu Wisły przypada na okres neolitu*. Prawdopodobnie początek osadzie dało skrzyżowanie dróg i przeprawy przez rzekę istniejące na długo wcześniej, niż na skarpie wiślanej powstały pierwsze domy. Jedną z tych dróg, którą przed setkami lat z południa Europy na jantarowe wybrzeże Bałtyku podążały karawany kupieckie po bursztyn, była przeprawa nazywana „jazdem”. Osada i gród Jazdów istniała na Starym Bródnie już w drugiej połowie X wieku. Gród Jazdów mający strzec brodu między osadą handlową Solcem, a wsią Kamion w roku 1262 najechali Litwini, dzięki zdradzie zdobyli i doszczętnie spalili. Zniszczenie Jazdowa zakończyło okres jego handlowej i zbrojnej świetności, ale przyczyniło się także do rozwoju kontaktów kupieckich z innymi osadami handlowymi i wsiami powstałymi po obu brzegach Wisły już w XII w.
Samo miasto, Stara Warszawa, powstało przypuszczalnie w okresie panowania księcia mazowieckiego Bolesława II. (1294), a podawana w dokumentach jego nazwa pojawiająca się już w 1313 r. wywodzi się prawdopodnie od wsi Warszowa. Pierwszy opis miasta, lokowanego na prawie chełmińskim* sporządzony przez nuncjuszy papieskich delegowanych przez Benedykta XII, pochodzi z roku 1338. Wynika z opisu, że Warszawa już wtedy otoczona była murem obronnym, była siedzibą kasztelańską, miała trzy kościoły i była dobrze rozwinięta gospodarczo i politycznie. Rok później, w lutym 1339 w Warszawie zebrał się sąd legiatów papieskich aby orzecz w sprawie sporu granicznego pomiędzy Krzyżakami, a Rzeczpospolitą. Miasto obdarzone licznymi przywilejami energicznie się rozwijało, drewniana zabudowa z początkiem XV w. ustępować zaczęła zabudowie murowanej, Warszawa jeszcze w 1343 r. została stolicą prowincji i księstwa warszawskiego, a 1413 siedzibą książęcą Janusza I Starszego, który przeniósł się tutaj z Czerska. Rzełom XIV/XV w. to szybki rozwój komunikacji i handlu dzięki czemu rola Warszawy, będącej ważnym ośrodkiem handlu zbożem i drewnem, leżącej na międzynarodowych szlakach wiodących z zachodu Europy na Litwę i do państwa moskiewskiego, znacznie wzrosła. W 1408 r. bardzo szybko zaczęło rozwijać się Nowe Miasto, z własnym samorządem, przylegające od północy do Warszawy, którą od tego momentu zaczęto nazywać Starą Warszawą. Kiedy po bezpotomnej śmierci ostatnich Piastowiczów Mazowieckich, książąt Stanisława i Janusza, we wrześniu 1526 roku Sejm Mazowiecki złożył przysięgę na wierność królowi polskiemu Zygmuntowi I., Warszawa wraz z resztą Mazowsza przyłączona została do Korony.
Wiek XVI to okres szybkiego rozwoju gospodarczego – świetnie rozwijały się handel i rzemiosło dzięki czemu znacznie wzrosła zamażność mieszczaństwa, nierzadko bardzo dobrze wykształconego. Wiek XVI to również okres wzrostu znaczenia politycznego Warszawy, bowiem Jagiellonowie podnieśli miasto do rangi królewskiego miasta rezydencjalnego. W roku 1569 w Lublinie zebrał się Sejm, który uchwalił unię Polski i Litwy i jednocześnie postanowił, że stałą siedzibą sejmów walnych Rzeczypospolitej Obojga Narodów będzie Warszawa. Decyzja ta wywołała inwestycyjne trzęsienie ziemi – jeszcze w tym samym roku znakomity włoski architekt, Giovanni Battista Quadro, twórca renesansowego ratusza w Poznaniu, opracował plany przebudowy starego zamku książąt mazowieckich na siedzibę sejmu, ale także na rezydencję królewską bowiem od tego czasu rezydował w mieście Zygmunt August. Przebudowano również ratusz staromiejski. Kiedy 1576 przeniesiono z Krakowa do wsi Wola pod Warszawą elekcję królów, a 1596 wybuchł pożar na Wawelu, Zygmunt III Waza w marcu tegoż roku ostatecznie przeniósł stolicę do Warszawy. Miasto bardzo szybko zaczęło się rozwijać, rosła liczba mieszkańców, wybudowano nowy system fortyfikacji bastionowych, tzw. wałów zygmuntowskich, określających nowy obszar miasta, bowiem już w XV w. zabudowa Starej Warszawy przekroczyła linię murów miejskich i rozlokowała się na przedmieściach. Wiek XVII to czas intensywnej robudowy miasta; dyktatem najnowszej mody, baroku włoskiego, Wazowie wznosili przepiękne rezydencje; pod ich czułym okiem rozwijała się kultura dworska głównie teatr i muzyka, zbudowano Arsenał. Kiedy 1607 pożar strawił niemal doszczętnie zabudowę Starej Warszawy, bardzo szybko na miejsce gotyckich kamienic wzniesiono kamienice w stylu renesansowo – barokowym. Wiek XVII to okres powstania wielu jurydyk warszawskich* na obszarach peryferyjnych, na których budowano monumentalne rezydencje arystokratyczne i dwory szlacheckie, co przyczyniło się do faktycznego rozwoju terytorialnego miasta. Część tych jurydyk oraz Nową i Starą Warszawę otoczono wałami miejskimi.
Stanisław A.Poniatowski
Okres świetności miasta przerwała inwazja szwedzka. Potop* (1655-1657) to dla Warszawy lata brzemienne w skutki, szturmowanie wojsk szwedzkich, polskich, ogromna kontrybucja nałożona na miasto przez Szwedów; w wyniku działań zniszczeniu uległo 80% zabudowy Krakowskiego Przedmieścia, Zawiśle zniszczono prawie w 90%, całkowicie zniszczono Pragę, liczba ludności z 18.000 spadła do 6.000. Na domiar zlego Szwedzi po zajęciu Warszawy doszczętnie ją ograbili. W drugiej poł. XVII w. Warszawa była już odbudowana, ale jej znaczenie zmalało; z ośrodka handlowo-rzemieślniczego spadła do rangi miasta rezydencjalnego magnaterii polskiej, której zawdzięcza późnobarokowe pałace Krasińskich, rezydencję Jana III Sobieskiego w Wilanowie. W wieku XVIII prężnie rozwijał się handel i bankierstwo, rzemiosło i przemysł manufakturowy – sukiennictwo, produkcja broni, garbarstwo, ceramika. Powstała Komisja Brukowa na czele z Franciszkiem Bilińskim, która uporządkowała ulice miasta rozwijała się nauka, sztuka, kultura. W roku 1773 powstało pierwsze na świecie ministerstwo oświaty, Komisja Edukacji Narodowej*. Znaczny wpływ na oblicze ówczesnej Warszawy wywarł Stanisław August Poniatowski, ostatni król polski, światły mecenas kultury i sztuki. Za jego czasów Warszawa była głównym ośrodkiem politycznym kraju, to tutaj dojrzewały reformy państwowe i wyrastały postępowe dążenia epoki Oświecenia, to tutaj na Zamku Królewskim uchwalono 1791 ustawę rządową, pierwszą w Europie Konstytucję 3 Maja*.
Niekorzystny okres pruskich rządów, pod które dostała się Warszawa po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej (1795) zakończył się zdobyciem miasta w 1806 r. przez wojska Napoleona. Warszawa została na powrót stolicą powstałego Księstwa Warszawskiego. Po klęsce Napoleona, mocą Kongresu Wiedeńskiego (1815) utworzono Królestwo Polskie ze stolicą w Warszawie, która w tym czasie rozwijała się bardzo prężnie – powstało wiele gmachów rządowych: Bank Polski, Belweder, Teatr Wielki, Uniwersytet Warszawski (1816). Dzięki korzystnej polityce kredytowej wybudowano nowe kamienice oraz podjęto na szeroką skalę działania urbanistyczne dzięki którym wybudowano wiele reprezentacyjnych ulic i placy o ujednoliconej, późnokla-sycytycznej zabudowie. Niestety okres świetności przerwało Powstanie Listopadowe* (1831), którego wybuch był odpowiedzią na brutalną politykę carskich namiestników. Mimo licznych zwycięstw powstańczych, zaprzepasz-czonych na skutek nieudolności naczelnego dowództwa powstanie upadło, a wraz z nim Królestwo Polskie. Paradosalnie lata po upadku powstania to lata ożywienia gospodarczego, zlikwidownie granicy celnej z Rosją, rozwój przemysłu metalowego, chemicznego i ceramicznego. Ożywienie sytaucji budowlanej zaowocowało budową nowych kamienic i oficyn, wybudowano nowoczesne koleje żelazne – warsz.-wiedeńska, petersburska i terespolska, wodociąg i oświetlenie gazowe. 1861 miasto było świadkiem manifestacji patriotycznych, a w czasie trwania Powstania Styczniowego* (1863-1864) siedzibą Rządu Narodowego. Na przełomie XIX i XX w. urasta Warszawa do rangi wielkiego ośrodka przemysłowego; rozwija się przemysł metalowy, garbarski i włókienniczy, spożywczy. Miasto zostało największym w Polsce ośrodkiem ruchu robotniczego – to tutaj założono Proletariat*, tu działały partie robotnicze. Jednocześnie była Warszawa ważnym ośrodkiem kultury i nauki: powstało Muzeum Sztuk Pięknych (1862) późniejsze Muzeum Narodowe, w 1895 powołano do życia politechnikę, w 1907 Towarzystwo Naukowe Warszawskie. Mimo zajęcia miasta w czasie pierwszej wojny światowej przez Niemców, w latach międzywojennych bardzo rozbudowała swoje terytorium, wzrosła liczba mieszkańcow, rozwijał się przemysł, była również znaczącym ośrodkiem administracyjno – handlowo – komunikacyjnym.
Styczeń 1945 Warszawa Starówka
We wrześniu 1939 dzielnie odpierała natarcie wojsk niemieckich, którym uległa dopiero 28 września* ponosząc olbrzymie straty. Podczas okupacji niemieckiej była głównym ośrodkiem ruchu oporu, w kwietniu 1943 wybuchło powstanie w gettcie warszawskim, w sierpniu 1944 powstanie warszawskie, które po 63 dniach heroicznej walki zostało zdławione przez wojska niemieckie, a Warszawa zrównana z ziemią … Większa część Warszawy stoi w płomieniach. Spalenie domów jest najskuteczniejszym sposobem, by powstańców pozbawić ich kryjówek. Po tym powstaniu spotka Warszawę los na który w pełni zasłużyła. Zostanie kompletnie zniszczona i starta z powierzchni ziemi… 5 sierpnia 1944 zapisał w swoim dzienniku Hans Frank (Piotr Rafalski, Warszawa, str.19). Światełkiem w tunelu był Niemiec, dr Wilhelm Hagen, lekarz z powołania bez kompleksów antypolskich; jeden z nielicznych Niemców mających odwagę zająć inne, niż urzędowo nakazane stanowisko. Kiedy dowiedział się o tragicznym losie polskich dzieci na Zamojszczyźnie, przemocą zabieranych rodzicom i wywożonych do Rzeszy w celu ich germanizacji, odważnie skrytykował tę podłą akcję i próbował ustalić, jak można złagodzić ich niedolę. Za swoje stanowisko dr Hagen został odwołany z placówki i wysłany na front wschodni. Podobno przeżył wojnę i praktykował w Niemczech jako lekarz. Warszawa zachowała go w dobrej pamięci (Piotr Rafalski, Warszawa, str.18).
Starówka dzisiaj
Mimo olbrzymich strat ludności cywilnej (ok. 550 tys.) i zniszczeń (tylko 7% budynków nadawało się do zamieszkania) Warszawa pozostała stolicą Polski i niezwykłym wysiłkiem całego kraju została bardzo szybko odbudowana; odtworzono kościoły, pałace i domy. Odbudowa Warszawy to wyjątkowy i niezwykły przykład całkowitej rekons-trukcji historycznego zespołu miasta. Powstały nowe, duże dzielnice mieszkaniowe, centra handlowe. Rozwijały się układy komunikacyjne na czele z trasą W-Z. Dzisiaj Warszawa jest największym w kraju ośrodkiem handlu międzynorodowego i krajowego, hurtowego i detalicznego. Nowy Świat, Krakowskie Przedmieście, Aleje Jerozolimskie, Marszałkowska to renomowane pasaże handlowe, których luksusowe butiki najsłynniejszych firm mody świata przyciągają swoim blaskiem. W samym centrum Warszawy kusi kompleks handlowo – biurowo – rozrywkowy Złote Tarasy. W stolicy mają swoje siedziby Giełda Papierów Wartościowych, Giełda Energii, Giełda Kwiatowa, Giełda Samochodowa i Warszawska Giełda Towarowa. Warszawa to wielki ośrodek naukowo – kulturalno – techniczny, dynamicznie rozwijające się centrum gospoadarcze, a wysoki stopień koncentracji potencjału gospodarczego i kapitałowego daje szansę dalszego rozwoju nie tylko Warszawy, ale i całego regionu.
Czy wiesz, że
… to tutaj odbywały się hołdy pruskie składane przez Hohenzollernów każdorazowo nowemu królowi (od czasów Batorego* do XVII w.)
… Warszawa położona w samym sercu Europy jest ważnym węzłem międzynarodowej komunikacji: tutaj krzyżują się drogi z Rzymu i Wiednia, z Londynu przez Rotterdam, Berlin do Moskwy i drogi z Leningradu do Pragi, Norymbergi i Paryża
… Zamek Królewski i Stare Miasto w 1980 r. wpisane zostały na listę światowego dziedzictwa UNESCO
Barbara H. Seemann – Trojnar
Zdjęcia: KT
© Versus POLEN
Zdjęcie spalonej Warszawy: Wikipedia
Rycina: Matejko – Poczet królów polskich
* neolit (4000-1800 p.n.e.) – młodsza epoka kamienna
* prawo chełminskie – powstała na Pomorzu, w Chełmnie, odmiana prawa niemieckiego na podstawie którego dokonywano licznych lokalizacji miast i wsi. Prawo to obowiązywało na Mazowszu i Pomorzu, a od roku 1476 również w Prusach Królewskich, przyłączonych do Polski przez Kazimierza Jagiellończyka
* jurydyki – tereny w obrębie miast wydzielone z zakresu działania sądownictwa i administracji miejskiej, będące w prywatnym posiadaniu feudałów świeckich lub duchownych. W Polsce od II poł. XVI w. hamowały rozwój gospodarczy i jednolitą administrację miast
* Potop – najazd Szwedów na Polskę w 1655 r. w czasie drugiej wojny północnej (1655-1660) zakończony pokojem w Oliwie (1660)
* Komisja Edukacji Narodowej – naczelny ogólnopaństwowy urząd (pierwowzór ministerstwa) oświecenia publicznego i wychowania utworzony mocą uchwały sejmowej z października 1773 roku
* Konstytucja 3 Maja 1791 – ustawa zasadnicza przeprowadzona na Sejmie Czteroletnim przez stronnictwo patriotyczne
* Powstanie listopadowe (1830/1831) to powstanie narodowe przeciwko Rosji, powodem było nieprzestrzeganie postanowień konstytucji 1815
* Powstanie styczniowe (1863/1864) to powstanie narodowe przeciwko Rosji o charakterze wojny partyzanckiej, spotkało się z poparciem międzynarodowej opinii publicznej
* Stefan Batory – król polski od 1576, jeden z najwybitniejszych polskich królów elekcyjnych
* 28 września 1939 – gen. Tadeusz Kutrzeba i gen. Johannes Blaskowitz podpisali kapitulację Warszawy
Bibliografia
Piotr Rafalski: Warszawa
doc. dr Tadeusz Łepkowski (red.): Mały słownik historii Polski
Biuro Informacji Gminy Warszawa – Centrum
Mariusz Czajkowski (red.): Polska Polen Poland Okay