Powstanie Styczniowe (1863–1864)

Czy był sens powstawać przeciw takiej sile? pytała Romualda Traugutta żona. Nie wiem, czy był sens. Wiem, że był mus… odpowiedział jej

Pożegnanie powstańca

U schyłku lat 50-tych XIX w., w zaborze rosyjskim pod hasłem reform społecznych i chęci usamodzielnienia się kraju, nastąpił wzrost aktywności wszystkich warstw społecznych. Konflikt z caratem ujawnił się już z początkiem 1861, co dwa lata później doprowadziło do wybuchu powstania styczniowego. Było to powstanie narodowe o charakterze wojny party-zanckiej przeciwko Imperium Rosyjskiemu. Pierwsze kierownictwo powstania, które przyśpieszyła tzw. branka*, stanowił Komitet Miejski*. Z inicjatywy Wielopolskiego, 6 X 1862 rząd carski ogłosił pobór do wojska. Rekruci wyznaczeni mieli być przez władze administra-cyjne, jednak z wyjątkiem chłopów i ziemian.

Branka miała obejmować przede wszystkim osoby politycznie podejrzane, a jej zapowiedź wzbudził niepokój wsród Polaków; rekrutacja na kilkanaście lat oznaczała klęskę życiową, poza tym miała zapobiec powstaniu. Mimo trzymania przez władze rosyjskie dnia branki w tajemnicy zagrożona nią młodzież już na kilkanaście dni wcześniej opuściła Warszawę, udając się do Puszczy Kampinowskiej, formujących się oddziałów zbrojnych. 22 stycznia 1863, w dniu wybuchu powstania ogłoszono manifest i dekrety uwłaszczeniowe* wydane w Warszawie przez konspiracyjny Tymczasowy Rząd Narodowy*, który utrzymywał swoich przedstawicieli we wszystkich niemal krajach europejskich.

Powitanie powstańca

Wyrosłe na fali ruchów chłopskich oraz wyjątkowego natężenia ruchów i nastrojów patriotycznych, spowodowane uciskiem narodu polskiego przez carat, objęło swoim za-sięgiem Królestwo Polskie, Litwę, część Białorusi oraz Ukrainy. Spotkało się z poparciem międzynarodowej opinii publicznej jak również ludności polskiej innych zaborów. Plany powstania w pierwszych dniach walki przewidywały napady na garnizony rosyjskie i zmuszenie oddziałów carskich do koncentracji, w wyniku czego uwolniona miała zostać północna część Królestwa Polskiego i Płock. Takie posunięcie miało dać Rządowi Narodowemu możliwość ujawnienia się i zorganizowania armii powstańczej. Jednak oddziały powstańcze były na ogół słabo uzbrojone, często tylko w kosy i broń myśliwską, wojskowo niewyszkolone i prócz korpusów Langiewicza* i Hauke-Bosaka* były raczej niewielkimi grupami partyzanc-kimi. Dlatego też plan ten się nie powiódł, jak również plan M. Langiewicza, który dążył do koncentracji powstańczych oddziałów na granicy z Galicją. Wiosną 1863 Anglia, Francja i Austria, mocarstwa działające w duchu własnych interesów, podjęły na rzecz powstania akcję dyplomatyczną chcąc w ten sposób wymusić na Rosji ustępstwa. W swoich notach z czerwca żadały zmiany stanowiska caratu wobec Polski oraz zawieszenie broni. Wystosowały nawet żądania wobec Rosji dla Polski: amnestię, przedstawicielstwo narodowe, dopuszczenie Polaków do urzędów, swoboda sumienia, polski język urzędowy i legalny system rekrutacji. Jednak o niepod-ległosci, chociażby tylko w granicach Królestwa nie było mowy (Stefan Kieniewicz: Historia Polski 1795 – 1918, str. 260). Kiedy rząd rosyjski odrzucił wszelkie rokowania oraz propozycję zawieszenia broni okazało się, że mocartstwa nie są absolutnie gotowe aby stanąć przeciwko Rosji. Anglia i Francja nie uznały powstańców nawet za stronę wojującą.

Romuald Traugutt

Wiosną 1863, kiedy do powstania przystąpili Biali*, a jego stery przejął dyktator Romuald Traugutt z obozu Białych rozszerzyło ono znacznie swój zasięg. Silnie rozwinęło się na Litwie, natomiast na Białorusi i Ukrainie wobec niechętnej postawy tamtejszej społeczności raczej nie osiągnęło większych rozmiarów. Traugutt pragnął szczerze ratować powstanie, ale niewiele mógł zdziałać – siły powstańcze były na wykończeniu i współpracownicy Traugutta nie umieli z przekonaniem realizować założonego programu. Jesienią 1863 powstanie bardzo osłabło i przeżywało poważny kryzys – prawie wszędzie zamarła partyzantka; Traugutt próbował je rozwinąć przede wszystkim przez reorganizację wojska, próby te jednak nie przyniosły większych zmian chociaż większe oddziały powstańcze utrzymały się do jesieni 1864. Ostatecznie powstanie w Królestwie Polskim dobił aparat represyjny Fiodora Berga, a na Litwie Michaiła Murawjewa, którego oddziały spacyfikowały Wilno. Ostatnich powstańców schwytano razem z ich dowódcą, Stanisławem Brzóską, na Podlasiu wiosną 1865.

Zakuwana Polska

Po upadku powstania spadły na Polaków ogromne represje ze strony Rosji carskiej; nastąpiły masowe aresztowania, publiczne egzekucje, zesłania na Syberię. Niszczone były dobra kultury polskiej. Stopniowo doprowadzano do upadku Królestwa Polskiego; zniesiono jego autonomię, nazwę i budżet, zamknięty został Bank Polski, zlikwidowano klasztory katolickie, skonfiskowanych zostało ponad 1600 majątków ziemskich. Społe-czeństwo polskie zostało objęte masową rusyfikacją.

W powstaniu stoczono ok. 1200 bitew i potyczek. Mimo początkowych sukcesów, zakończyło się ono klęską powstańców, z których kilkadziesiąt tysięcy zostało zabitych w walkach, blisko 1 tys. straconych, ok. 38 tys. skazanych na katorgę lub zesłanych na Syberię, ok. 10 tys. wyemigrowało. Po upadku powstania Królestwo Polskie i Litwa pogrążyły się w żałobie narodowej. Miało charakter wojny partyzanckiej, w której stoczono ok. 1200 bitew i potyczek. Mimo początkowych sukcesów zakończyło się klęską powstańców, z których kilkadziesiąt tysięcy zostało zabitych w walkach, ok. 1 tys. straconych, ok. 38 tys. skazanych na katorgę lub zesłanych na Syberię, a ok. 10 tys. wyemigrowało.

Romuald Traugutt powiedział:
Polska istnieć będzie bo istnienie jej dla postępu ludzkości nie tylko jest potrzebnym, ale i koniecznym, czas zmiłowania Bożego nad nią, jak mocno ufamy, już niedaleki…

Profesor Kieniewicz o zrywie 1863 roku pisał:
Rządzenie Polską rękami Polaków pod rządami carskimi stało się po powstaniu styczniowym niemożliwe. To było jedno z następstw, które sprawiło m. in. to, że mimo klęski oczywistej naród się stosunkowo szybko pozbierał i odrodził.

Traugutt, wydany przez donosiciela, został aresztowany przez rosyjską policję w nocy z 10 na 11 kwietnia 1864 w Warszawie. Początkowo przetrzymywany na Pawiaku, a później więziono go w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Torturowany, nie wydał nikogo z dowództwa powstania. W czasie jednego z przesłuchań powiedział:

Idea narodowości jest tak potężną i czyni tak wielkie postępy w Europie, że ją nic nie pokona

19 lipca Audytoriat Polowy wydał wyrok; Traugutta zdegradowano i skazano na karę śmierci. Wyrok wykonano 5 sierpnia 1864 przez powieszenie, w okolicy Cytadeli Warszawskiej.

Czy wiesz, że

… wśród obcych ochotników, którzy walczyli w powstaniu po stronie polskiej najliczniejszą grupę stanowili Rosjanie i Ukraińcy (ok. 300 oficerów i żołnierzy); Wielu Rosjan, schwytanych przez wojska carskie zostało rozstrzelanych albo zesłanych na Syberię

… powstanie pozostawiło trwały ślad w literaturze polskiej; Eliza Orzeszkowa napisala o nim powieść Nad Niemnem, Maria Dąbrowska Noce i dnie, a Stefan Żeromski poświecił powstaniu jedną z najpiękniejszych powieści Wierna rzeka. Artysta – malarz, Artur Grottger poświęcił powstaniu cykl szkiców, a Jan Matejko namalował słynny obraz Polonia – 1863 (Zakuwana Polska)

Barbara H. Seemann – Trojnar
© Zdjęcia: Muzeum Narodowe w Krakowie
© Muzeum Czartoryskich w Krakowie

* Branka – pobór do wojsk carskich młodych Polaków; jej celem było zapobieżenie powstaniu

* Komitet Miejski – pierwsze kierownictwo Czerwonych w postaniu, założone w Warszawie, w obliczu wzmo-żonych represji władz carskich

* dekrety uwłaszczeniowe nadawały chłopom uprawianą przez nich ziemię, a dziedzicom gwrantowały odszkodowanie z tytułu utraconej ziemi

* Tymczasowy Rząd Narodowy – naczelny organ władz powstania (10.1863 / 04.1864)

* Marian Langiewicz (1827-1887), generał, dyktator powstania styczniowego

* Józef Hauke (1834-1871), hrabia herbu Bosak, generał broni, uczestnik powstania styczniowego

* Biali (1858), obóz polityczny liberalnego ziemiaństwa, burżuazji i inteligencji w Królestwie Polskim

Bibliografia
Stefan Kieniewicz: Historia Polski 1795 – 1918
Doc. Dr Tadeusz Łepkowski (red.): Mały słownik historii Polski