Historia sztuki polskiej – sztuka pradziejowa

Dowody egzystencji człowieka na ziemiach, które z czasem weszły w skład państwa polskiego, sięgają 250000 lat p.n.e. Przez tereny te przemieszczały się wielokrotnie różne grupy gatunku praczłowieka, przez to egzystencja tych ludów nie miała charakteru ciągłej ewolucji. Zachowały się jednak ślady ich egzystencji. Ślady działalności człowieka neandertalskiego*, znalezione przede wszystkim na południu Polski i zgodnie z łowiecko-zbierackim trybem życia tych grup, w jaskiniach i pozostałościach szałasów, pochodzą sprzed 35000 lat p.n.e. 

Lata 4000-1800 to okres formowania się społeczeństwa o charakterze rolniczym. Dla tego okresu znamienne jest regionalne zróżnicowanie kultur, wynikające z odrębności etnicznych, społecznych, a nawet genetycznych tych grup. Lata 1800-700 p.n.e. to lata, w których w oparciu o kult słońca i ognia nastąpił wielki proces integracji kulturowej; to wtedy wykształciła się kultura łużycka*, której szczytowy rozwój przypada na lata 700-400 p.n.e. Kultura łużycka jest rodzimego pochodzenia; ogarnęła swoim zasięgiem prawie całą Polskę; ówczesna ludność rozwinęła rodzime rozlewnictwo brązu i wprowadziła całopalny obrządek grzebalny. Rozwinęło się rolnictwo i hodownictwo – Prasłowianie* znali już sprzężajną, radłową uprawę, znali m.in. proso, pszenicę, jęczmień, len, groch, soczewicę, hodowali konie i psy, świnie, kozy, owce i bydło rogate. Zaczęto budować osady obronne, m.in. Biskupin*. Ustrój społeczny oparty był na systemie patriarchalnej wspólnoty rodowej. 

W okresie rzymskim charakterystyczne są powiązania istniejących na tym terenie zróżnicowanych wspólnot terytorialnych z prowincjami rzymskimi. Na terenie obecnej południowej Polski zaczęły kształtować się pierwsze organizmy państwowe; proces ten jednak prawdopodobnie przerwały najazdy irańskich ludów koczowniczych Scytów, osiadłych nad Dniestrem i Dnieprem, bowiem ponowne pojawienie się osad obronnych i grodzisk dopiero na przełomie V/VI w. może wskazywać na procesy odnowienia organizacji państwowej. Wiślanie, zamieszkujący te ziemie (późniejsza Małopolska) wchłonięci zostali przez państwo wielko-morawskie. Ośrodkiem samodzielnej polityki państwowej zostało państwo Polan zamieszkujących obszar wielokopolsko-kujawski. Panująca na tych obszarach dynastia Piastów utworzyła w X w. pierwsze państwo polskie.

Formowanie się kultury artystycznej ludów zamieszkujących ziemie późniejszego państwa polskiego miało przebieg złożony, zróżnicowany w czasie i przestrzeni. Czasy stabilizacji i rozkwitu zakłócane były albo różnymi kataklizmami natury przyrodniczej nawiedzające te ziemie albo napływem obcej ludności. Zdolność abstrakcyjnego myślenia i rozwój mowy artykułowanej, właściwej dla gatunku ludzkiego, przyjmuje się jako warunek wytworzenia się sztuki.

Z czasem coraz większego znaczenia zaczęła nabierać wymiana pomiędzy poszczególnymi ośrodkami społecznymi, państwowymi, handlowymi czy artystycznymi. Rozwinąło się nadleśnictwo i import, co było zupełnie nieznanym wcześniej zjawiskiem kulturowym, a wymiana dotyczyła gotowych przedmiotów o charakterze użytkowo-ideowym. Nie zawsze jednak taki importowany przedmiot spełniał pokładane w nim oczekiwanie. Tak np. nie można dokładnie określić, czy nacięte żebro niedźwiedzia (pochodzące z paleolitu 50000-38000 p.n.e.) tzw. paschale, znalezione w Dziadowej Skale * albo Jaskini Maszyckiej* to dzieło ornamentalne czy rodzaj zapisanej informacji. Naszyjnik z zębów zwierzęcych z Jaskini Mamutowej (22000-21000 p.n.e.) również nie spełniał roli ozdoby noszonej na szyi myśliwego, lecz pełnił określone funkcje magiczne i ochronne w rytuale kultu myśliwych. Dopiero później, bo 8000-7000 p.n.e., zaczyna rodzic się pojęcie sztuki; z tego okresu pochodzą bursztynowe figurki m.in. z Gdańska.

O stabilizacji kultury łużyckiej świadczy brak wpływów scytyjskich na nią, mimo kontaktów z plemionami scytyjskimi. O wiele większe znaczenie miały kontakty z Celtami, których wpływy sięgały poprzez Alpy, Brytanię, poprzez Śląsk i Małopolskę, Kujawy i Mazowsze (IV-III w. p.n.e.) do Azji Mniejszej. Silne związki Celtów z kulturą hellenistyczną, znajomość technologii obróbki żelaza, sprawna organizacja militarna i państwowa umożliwiły Celtom szerokie oddziaływanie w całej Europie. Po przejęciu terenów celtyckich przez państwo rzymskie, oddziaływania kultury rzymskiej na tych terenach było ogromne. Najbardziej znane naczynia srebrne tzw. starszego okresu rzymskiego służyły zaspokojeniu luksusowych potrzeb wyższych sfer. Figurki ptaków, wypalanych w glinie i wypełnionych suchymi ziarnami to nic innego, jak grzechotki dla dzieci pełniące również role amuletów. Pojawiają się na naczyniach różne figury ludzkie, wykształcają się podstawowe cechy estetycznej twórczości; zaczęto przedstawiać przedmiot symbolicznie co miało wpływ na formowanie się języka plastycznego oraz wykształcenie się wartości estetycznej. Wszystko to jest dowodem wysokiego poziomu kultury estetycznej i artystycznej grup ludzi, zamieszkujących ziemie polskie.

 Barbara H. Seemann – Trojnar

* Człowiek neandertalski (neandertalczyk) – wymarły przedstawiciel rodzaju Homo tzn. człowiek, znany z okresu sprzed ok. 400 000 do ok. 24 500 lat temu

* Kultura łużycka – archeologiczna kultura środkowej i młodszej epoki brązu oraz wczesnej epoki żelaza, występująca głównie na ziemiach Polski. Nazwa pochodzi od miejscowości Łużyc, gdzie najwcześniej odkryto zabytki tej kultury

* Prasłowianie – utożsamia się ich z twórcami kultury łużyckiej; szczyt jej rozwoju przypada na wczesny okres żelaza, trwała ok. 2000 lat. Niektóre źródła łączą Prasłowian z epoka kultury trzcinieckiej (2800 – 700 p.n.e.), kulturą wcześniejszą niż łużycka, bo powstałą już w okresie brązu

* Biskupin – starożytna, obronna osada kultury łużyckiej nad Jeziorem Biskupińskim, otoczona drewnianym wałem obronnym. Jej odkrycie jest jednym z najważniejszych wydarzeń w dziejach polskiej i europejskiej archeologii

* Dziadowa Skała – skała na wzgórzu na Wyżynie Częstochowskiej. Znaleziono w niej ślady pobytu ludzi prehistorycznych w różnych epokach historycznych. Znalezione tam nacięte żebro niedźwiedzia jest najstarszym odkrytym na terenie Polski przykładem zdobnictwa

* Jaskinia Maszycka – jaskinia w Ojcowskim Parku Narodowym, pod względem archeologicznym jedna z najbardziej znanych jaskiń w Polsce

Bibliografia                                                                                                                                          Janusz Kębłowski: Dzieje sztuki polskiej                                                                                                         Doc. dr. Tadeusz Łepkowski: Mały słownik historii Polski